Οι χαμένες ευκαιρίες και οι πολιτικές καριέρες πάνω στα ερείπια του Βαρωσιού

Ο τρόπος με τον οποίο ο δεύτερος Αττίλας εισέβαλε στο Βαρώσι, τα όσα προηγήθηκαν και τα όσα ακολούθησαν της Εισβολής και η εκ των υστέρων απόδειξη πως δεν ήταν μέσα στα σχέδια του τουρκικού στρατού η κατάληψη της πόλης, εδώ και 47 χρόνια έδιναν ελπίδες στους πρόσφυγες της πόλης πως αργά ή γρήγορα θα επέστρεφαν, μέσω μιας συμφωνίας ή πριν τη συνολική λύση του κυπριακού στα σπίτια τους.

Δεκάδες πολιτικές καριέρες στήθηκαν πάνω στον πόνο και την απόγνωση αυτών των ανθρώπων, εκατοντάδες υποσχέσεις, χιλιάδες βαρύγδουπες δηλώσεις, τους πλημμύριζαν με ελπίδες. Και το αποτέλεσμα; Σήμερα μετά από σχεδόν μισό αιώνα, τα ίδια κούφια λόγια να αντηχούν στα αυτιά τους, την ώρα που οι περιουσίες τους γίνονται για ακόμα μια φορά, βορά στα χέρια των εισβολέων.

Κανείς δεν μπορεί να κατηγορήσει και κανείς δεν μπορεί να ασκήσει κριτική για το ό,τι κι αν τελικά πράξουν οι Βαρωσιώτες που εμπίπτουν μέσα στο 3,5% που ο κατοχικός στρατός θα επιτρέψει να ανοίξει για την υποστροφή τους υπό κατοχικό καθεστώς. Ωστόσο, όση οργή κι αν τους πλημμυρίζει δεν θα πρέπει να ξεχνούν πως όσα λάθη κι αν έγιναν διαχρονικά από τις εκάστοτε πολιτικές ηγεσίες του τόπου, η ουσία του προβλήματος ήταν και παραμένει ο Αττίλας και οι πολιτικές ηγεσίες σε Άγκυρα και ψευδοκράτος.

Αναμφίβολα, έγιναν λάθη κατά καιρούς που έφεραν την κατάσταση στη σημερινή τραγική κατάσταση. Λάθη που εκ των υστέρων μπορούν να χαρακτηριστούν και ως εγκληματικά, αφού οι πολιτικές ηγεσίες του τόπου έβλεπαν μέχρι τη μύτη τους και αδυνατούσαν να προβλέψουν και να εκπονήσουν μακρόπνοες πολιτικές που θα απέτρεπαν τα σημερινά τετελεσμένα.

Το θέμα της περίκλειστης πόλης της Αμμοχώστου, ήταν από τα πρώτα ζητήματα που εξ αρχής τίθονταν κάτω από μια ξεχωριστή ομπρέλα σε σχέση με τα υπόλοιπα ζητήματα λύσης του Κυπριακού. Κακά τα ψέματα, ο φόβος των εκάστοτε πολιτικών ηγεσιών, ήταν να μην θυσιαστεί η λύση του Κυπριακού για χάρη της Αμμοχώστου. Θεωρούσαν δηλαδή πως αν έκαναν το βήμα να αποδεχθούν κάποιες εκ των προσωρινών λύσεων που τους προτάθηκαν για επιστροφή ή για επιστροφή κάτω από ειδικό καθεστώς της περίκλειστης πόλης, θα σήμαινε αυτόματα και λύση του Κυπριακού. 

Η πρώτη φορά που το θέμα της Αμμοχώστου τέθηκε μεμονωμένα ενώπιον της Κυπριακής Δημοκρατίας, ήταν τον Οκτώβριο του 1974, όταν ο Πρωθυπουργός της Εισβολής, Μπουλέτ Ετζεβίτ, υπό το βάρος των πιέσεων από το διεθνή παράγοντα κατέγραψε τις σκέψεις του για το Κυπριακό, στις οποίες περιλαμβανόταν και η επιστροφή της Αμμοχώστου, μέσω αναπροσαρμογής της πράσινης γραμμής.

Πρόκειται ουσιαστικά για μια δέσμη προτάσεων που ο Χένρκι Κίσσινγκερ τον κάλεσε να καταθέσει, αναφορικά με τις σκέψεις του και τον τρόπο λύσης του Κυπριακού. Μεταξύ άλλων όπως αποκαλύπτεται στο βιβλίο «Τα Μυστικά Αρχεία του Κίσιγκερ» ( Μ. Ιγνατίου και Κ. Βενιζέλου), ο Ετζεβίτ είχε στο μυαλό του μια λύση στη βάση ομοσπονδίας με δύο ξεχωριστά κρατίδια, αλλά δεν καιγόταν ιδιαίτερα για το εδαφικό και το μέλλον της Αμμοχώστου, αφού στο έγγραφο που παρέδωσε στον Αμερικανό ΥΠΕΞ, προβλεπόταν, τόσο το άνοιγμα του αεροδρομίου της Λευκωσίας, αλλά και η διάθεση του λιμανιού της Αμμοχώστου και στις δύο κοινότητες. Σε άλλο σημείο σημείωνε πως υπό όρους θα μπορούσε να αποδεκτή και την επιστροφή προσφύγων.

Ωστόσο οι σκέψεις του Ετζεβίτ έμειναν στα χαρτιά αφού αφενός η ίδια η Τουρκία δεν απέδειξε πως πράγματι την ενδιέφερε η λύση του Κυπριακού σε εκείνο το στάδιο και αφετέρου διότι ο διεθνής παράγοντας δεν έκανε κανένα βήμα ώστε να οδηγήσει τα πράγματα προς αυτή την κατεύθυνση.

Τέσσερα χρόνια αργότερα, πάλι ο Ετζεβίτ ήταν πρωταγωνιστής μιας ανάλογης προσπάθειας, αφού και πάλι κληθείς να παρουσιάσει τις προτάσεις της Τουρκίας για λύση του Κυπριακού, υπό το βάρος της διεθνούς κατακραυγής για τα αποτελέσματα της επιχείρησης του Αττίλα και τον κίνδυνο παγίωσης των τετελεσμένων της, πρότεινε μεταξύ άλλων την μετακίνηση της πράσινης γραμμής στην περιοχή της Αμμοχώστου βόρεια της περίκλειστής πόλης. Έχοντας να αντιμετωπίσει και το εύθραυστο εσωτερικό μέτωπο ο Ετζεβίτ, αλλά και το αμερικανικό εμπάργκο, πρότεινε και την μείωση των κατοχικών δυνάμεων και την επιστροφή κάποιων περιοχών. Οι εν λόγω προτάσεις δεν έγιναν αποδεκτές από την Κυβέρνηση Κυπριανού.

Λίγες εβδομάδες αργότερα οι ΗΠΑ αποφάσιζαν την άρση του εμπάργκο όπλων κατά της Τουρκίας, με την Ελλάδα και την Κυπριακή Δημοκρατία να αντιδρούν έντονα. Σε συνάντηση που είχε στα πλαίσια του διαλόγου μεταξύ των δύο πλευρών ο Ραούφ Ντενκτάς κάνει μια νύξη στον Σπύρο Κυπριανού για επιστροφή της Αμμοχώστου και 30 χιλιάδων προσφύγων. Εκείνη η πρώτη νύξη, δεν καταλήγει πουθενά.

Ωστόσο θα αποτελέσει για πολλούς την απαρχή για τη κατάρτιση του λεγόμενου Αγγλο-αμερικανικο-καναδικού σχεδίου που έμεινε στην ιστορία ως ένα σχέδιο που επρόκειτο για τη μεγαλύτερη ευκαιρία για επιστροφή της Αμμοχώστου. Το Σχέδιο υποβάλλεται εκ μέρους των ΗΠΑ, του ΗΒ και του Καναδά και προβλέπει μια δικοινοτική, ομόσπονδη Κυπριακή Δημοκρατία με δύο συνιστώσες περιφέρειες, με την κάθε μία να κατοικείται "κυρίως" από τη μία ή την άλλη κοινότητα. Προβλέπει ταυτόχρονα την επανεγκατάσταση των Βαρωσιών υπό την αιγίδα του ΟΗΕ ώστε να συμπέσει με την επανεκκίνηση των διακοινοτικών συνομιλιών για συνολική λύση, όπως αναφέρει το κυπριακό φόρουμ.

Ο τότε υπουργός Εξωτερικών της Κυπριακής Δημοκρατίας, Νίκος Ρολάνδης το αποδέχεται αφού όπως σημειώνει ήταν ένα σχέδιο πέραν των προσδοκιών του, ωστόσο προσκρούει στην άρνηση του τότε Προέδρου Σπύρου Κυπριανού και του ΑΚΕΛ. Όπως σημειώνει ο σημερινός υπουργός Εξωτερικών σε άρθρο του με τίτλο «Το σύστημα πεποιθήσεων του Σπύρου Κυπριανού», ο τότε πρόεδρος της Δημοκρατίας, θεωρούσε πως το εν λόγω σχέδιο εγκυμονούσε κινδύνους και θα οδηγούσε την ελληνοκυπριακή πλευρά σε παγίδευση αφού θα προκαλούσε διαχωρισμό ανάμεσα στους πρόσφυγες και αναγκαστικές υποχωρήσεις όσον αφορά τη συνταγματική πτυχή της λύσης.

Από την άλλη πλευρά αν και ο τότε Γενικός Γραμματέας του ΑΚΕΛ, αρχικά εμφανίστηκε ικανοποιημένος από το Σχέδιο, στη συνέχεια άλλαξε στάση, η οποία σύμφωνα με στελέχη του κόμματος, οφειλόταν στις οδηγίες που λήφθηκαν από τη ρωσική πρεσβεία στην Κύπρο. Όπως σημειώνει ο Νίκος Χριστοδουλίδης στο ίδιο άρθρο, «η νέα θέση του ΑΚΕΛ δεν στηριζόταν στις πρόνοιες του σχεδίου αλλά στην προέλευσή του, που τη χαρακτήριζε ως προέλευση από τους ιμπεριαλιστικούς κύκλους του ΝΑΤΟ. Η ανακοίνωση του ΑΚΕΛ στον Τύπο σημείωνε μεταξύ άλλων: «Σαν θέμα αρχής όμως, εμείς απορρίπτουμε οποιαδήποτε συζήτηση πάνω στο “πλαίσιο για λύση του Κυπριακού” που υποβλήθηκε από τις ΗΠΑ, τη Βρετανία και τον Καναδά ή οποιαδήποτε άλλη τρίτη χώρα, γιατί η ενέργεια αυτή είναι επέμβαση στα εσωτερικά μας».Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί πως το συγκεκριμένο σχέδιο δεν έγινε ποτέ, επίσημα αποδεκτό από την άλλη πλευρά, με τον Ντενκτάς να το χαρακτηρίζει μάλιστα, «φιλελληνικό».

Ένα χρόνο αργότερα Κυπριανού και Ντεντκάς παρακάθονται σε συνάντηση κορυφής με τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ, Κουρτ Βάλντχαϊμ. Το αποτέλεσμα εκείνης της συνάντησης αποτυπώθηκε σε ένα κείμενο δέκα σημείων. Το πέμπτο σημείο του εν λόγω κειμένου έγραφε: «Προτεραιότητα θα δοθεί στην επίτευξη συμφωνίας για την επανεγκατάσταση στα Βαρώσια υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών ταυτόχρονα με την έναρξη της μελέτης από τους συνομιλητές των συνταγματικών και εδαφικών πτυχών μιας συνολικής διευθέτησης. Μόλις επιτευχθεί συμφωνία για τα Βαρώσια θα εφαρμοστεί, χωρίς να αναμένεται η έκβαση των συζητήσεων για άλλες πτυχές του κυπριακού προβλήματος».

Ωστόσο η όλη προσπάθεια πέφτει στο κενό με τις δύο πλευρές να διακόπτουν τις συνομιλίες που υποτίθεται θα ξεκινούσαν, πρώτον επειδή διαφωνούν με την έννοια της δικοινοτικότητας και δεύτερον για επιμέρους ζητήματα, που είχαν να κάνουν με την αναγνώριση του καθεστώτος στα κατεχόμενα από τον Σπύρο Κυπριανού.

Μια άλλη πρόταση που έφερε το Βαρώσι πιο κοντά, ήταν αυτή του Σουλεϊμαν Ονάν, ο οποίος υπήρξε Τουρκοκύπριος νομικός και πολιτικός, μέλος της πρώτης βουλής των αντιπροσώπων το 1960 και που για αρκετά χρόνια ήταν το δεξί χέρι του Ραούφ Ντενκτάς στις συνομιλίες για το Κυπριακό.

Ο Ονάν το καλοκαίρι του 1980 κατέθεσε μια πρόταση που για πρώτη φορά περιελάβανε και χάρτη και προέβλεπε την επιστροφή του 2,6% των κατεχόμενων εδαφών και επιστροφή 30 χιλιάδων προσφύγων στην περιοχή της Αμμοχώστου, η οποία όμως θα διοικείτο από μια τριμελή επιστροφή που θα αποτελείτο από έναν εκπρόσωπο του ΟΗΕ, έναν Τουρκοκύπριο και ένα Ελληνοκύπριο εκπρόσωπο των κατοίκων. Επρόκειτο δηλαδή για μια πρόταση παρόμοια με εκείνη του αγγλο-αμερικανο-καναδικού σχεδίου με μόνη διαφορά την τριμελή επιτροπή που θα διοικούσε την πόλη. Η απάντηση της τότε πολιτικής ηγεσίας ήταν πως μόνο εάν η πόλη διοικείτο από τον ΟΗΕ, θα μπορούσε να γίνει αποδεκτή η επιστροφή του Βαρωσίου, αφού κάτι τέτοιο ήταν εκτός των παραμέτρων που έθεσαν τα Ηνωμένα Έθνη.

Όπως κατέγραψε στο βιβλίο του ο τότε υπουργός Εξωτερικών του Σπύρου Κυπριανού, Νίκος Ρολάνδης, για τις χαμένες ευκαιρίες του Κυπριακού, η επόμενη φορά που το θέμα της Αμμοχώστου τέθηκε στο τραπέζι ήταν το 1981, με το μίνι πακέτο. Πρόκειται για μια πρόταση των Ηνωμένων Εθνών, έτσι ώστε να αρθούν τα αδιέξοδα που είχαν προκύψει στο Κυπριακό. Το συγκεκριμένο πακέτο προνοούσε επιστροφή της Αμμοχώστου και ταυτόχρονη επαναλειτουργία του αεροδρομίου της Λευκωσίας. Κι αυτή η πρόταση απορρίφθηκε, τόσο από τον Ραούφ Ντενκτάς όσο και τον Σπύρο Κυπριανού.

Επρόκειτο ουσιαστικά για μια πρόταση του Ειδικού Απεσταλμένο του τότε Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ, ο οποίος πρότεινε τα Ηνωμένα Έθνη να υποβάλουν ένα Σχέδιο για επιστροφή των Βαρωσίων αφενός, και αφετέρου για λειτουργία του αεροδρομίου Λευκωσίας, το οποίο ήταν κλειστό μεν την περίοδο εκείνη, αλλά βρισκόταν σε λειτουργική κατάσταση, όπως αναφέρει στο βιβλίο του ο Νίκος Ρολάνδης. Ο Γκόμπι πρότεινε την υπογραφή ενός εγγράφου που θα προέβλεπε να επιστρέψουν οι κάτοικοι των Βαρωσίων, ( περίπου τριάντα χιλιάδες) αφενός, και αφετέρου να λειτουργήσει το αεροδρόμιο Λευκωσίας- και τα δύο υπό την εποπτεία και διαχείριση των Ηνωμένων Εθνών. Δηλαδή η λειτουργία του αεροδρομίου θα βρισκόταν στα χέρια των Ηνωμένων Εθνών και οι εισερχόμενοι και εξερχόμενοι επιβάτες θα ελέγχονταν από τα Ηνωμένα Έθνη και θα ακολουθούσαν την πορεία του ταξιδιού που είχαν προγραμματίσει. Επιβάτες από και προς την Κύπρο θα μπορούσαν να προέρχονται και από τις δύο κοινότητες.

«Υπό τη διαχείριση των Ηνωμένων Εθνών θα ήταν και η Αμμόχωστος. Το πιο πάνω Σχέδιο θα αποτελούσε Μέτρο Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης (ΜΟΕ), δεν θα αποτελούσε ασφαλώς τη λύση του κυπριακού, αλλά ενδεχομένως να οδηγούσε τελικά σε λύση. Πέραν τούτου, η ύπαρξη του Disclaimer δεν θα δημιουργούσε πολιτικό προηγούμενο, ούτε θα μας ενέπλεκε σε δεσμεύσεις για το μέλλον. Ουσιαστικά με το Disclaimer η πράξη αυτή θα απομονωνόταν, θα αποτελούσε μια ad hoc διευθέτηση και δεν θα επηρέαζε ούτε το παρελθόν, ούτε το μέλλον του κυπριακού προβλήματος». Και προσθέτει στο βιβλίο του ο Νίκος Ρολάνδης: «Ο Σπύρος Κυπριανού την απέρριψε. Από ότι θυμάμαι ο Δημοκρατικός Συναγερμός και το ΑΚΕΛ δεν εκδηλώθηκαν αρνητικά». Ο Γκόμπι στη συνέχει υπέβαλε και νέα πρόταση με την ύπαρξη χάρτη, ο οποίος ωστόσο και πάλι δεν έγινε αποδεκτός.

Στη συνέχεια, στη ζωή των Κυπρίων μπήκαν οι Δείκτες Ντε Κουεγιάρ, που είχαν ανάλογη τύχη με όλες τις προηγούμενες προσπάθειες, παρά τις φιλότιμες του τότε Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ, που γνώριζε πολύ καλά το Κυπριακό. Μάλιστα στα ενοποιημένα έγγραφα που παρουσίασε στις δύο πλευρές τον Γενάρη του 1985 ο Ντε Κουεγιάρ, πρότεινε να τεθούν τα Βαρώσια και άλλες έξι περιοχές υπό την προσωρινή διοίκηση των Ηνωμένων Εθνών και ταυτόχρονα να ξεκινήσει η διαδικασία άμεσης επανεγκατάστασης των κατοίκων τους.

Παρά το γεγονός ότι Κυπριανού και Ντενκτάς έφτασαν μια ανάσα από τη συμφωνία, τελικά ο Κύπριος Πρόεδρος έκανε ένα βήμα πίσω, ζητώντας να συνεχισθούν οι διαπραγματεύσεις, την ώρα που ο Ντενκτάς με επιστολή του δήλωνε προς τον Γενικό Γραμματέα την ετοιμότητα του να υπογράψει τα συμφωνηθέντα. Και οι επόμενες προσπάθειες του Ντε Κουεγιάρ προσέκρουσαν στην άρνηση και την επιφυλακτικότητα και των δύο πλευρών.

Επόμενη προσπάθεια, η οποία όμως είχε πλέον τον χαρακτήρα της επιστροφής των Βαρωσίων μέσα από μια συνολική διευθέτηση του Κυπριακού ήταν το σχέδιο που έμεινε στην ιστορία ως Ιδέες Γκάλι και αποτέλεσαν το σημαντικότερο διακύβευμα των Προεδρικών Εκλογών του 1993. Έχοντας ως σημαία την απόρριψη των συγκεκριμένων Ιδεών, ο Γλαύκος Κληρίδης κατάφερε να επικρατήσει του Γιώργου Βασιλείου και να εκλεγεί Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ρίχνοντας με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στον κάλαθο των αχρήστων και αυτή την ευκαιρία.

Για την Αμμόχωστο, προβλεπόταν στο Παράρτημα του κειμένου των «Ιδεών Γκάλι» πως, «μέχρι την εγκαθίδρυση της ομοσπονδιακής δημοκρατίας, τα Βαρώσια θα τεθούν υπό τη διοίκηση των Ηνωμένων Εθνών και θα ετοιμαστεί και εφαρμοστεί πρόγραμμα για την αποκατάσταση τους».

Τελευταία προσπάθεια η οποία έφτασε μια ανάσα από την επιστροφή της Αμμοχώστου, ήταν αυτή του Σχεδίου Ανάν το 2004, το οποίο προέβλεπε την επιστροφή των κατοίκων της λίγους μήνες μετά την εφαρμογή της λύσης. Μετά το δημοψήφισμα της 24ης Απριλίου και το συντριπτικό «όχι» των Ελληνοκυπρίων, και παρά τις προτάσεις που κατέθεσαν για επιστροφή κάτω από τον έλεγχο του ΟΗΕ, τόσο ο Τάσσος Παπαδόπουλος το 2006, όσο και οι διάδοχοι του το 2010 και 2014, η Αμμόχωστος σήμερα, βρίσκεται προ του φάσματος της οριστικής τουρκοποίησης της, με το ψευδοκράτος και την Τουρκία, να έχουν εφαρμόσει τα σχέδια εποικισμού της.