Η μέρα που η Κύπρος βροντοφώναξε «Ένωσις»-Το μήνυμα Εζεκία και η στήριξη Τούρκων

Εβδομήντα τρία χρόνια συμπληρώνονται σήμερα από την ημέρα που ο κυπριακός λαός ψήφισε κατά 95,7% την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, σε δημοψήφισμα που πραγματοποιήθηκε από τις 15 μέχρι τις 22 Ιανουαρίου 1950. Εκείνο το δημοψήφισμα, ήταν ο προάγγελος της σύστασης της Εθνικής Οργάνωσης Κυπρίων Αγωνιστών, που οδήγησε στην αποτίναξη του αγγλικού ζυγού και την ανεξαρτησία του νησιού.

Αυτή η ενότητα που επικράτησε ανάμεσα στον λαό, εκείνη την περίοδο, παραμένει αξιομνημόνευτη και πρωτόγνωρη, μέχρι και σήμερα, αφού σύσσωμος ο λαός, ανάμεσα στους οποίους και Τούρκοι, στήριξαν την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, κάτι που αποφαίνεται και μέσα από την σχεδόν καθολική ψήφιση του.

Σε εκπομπή του κρατικού ραδιοφώνου το μακρινό 1996, που φιλοξενείται στον Ψηφιακό Ηρόδοτο, ο αγωνιστής της ΕΟΚΑ 1955-1959, φιλόλογος, ερευνητής και συγγραφέας Γιάννης Σπανός ανέλυσε πως φθάσαμε στο δημοψήφισμα, ενώ παρέθεσε δηλώσεις Τούρκων που το είχαν υπερψηφίσει, αλλά και πως ο τύπος της εποχής παρουσίασε τη θέληση των Κυπρίων να ενωθούν με την Ελλάδα.

Η ιδέα του δημοψηφίσματος

Η ιδέα του δημοψηφίσματος εκπήγασε από τη σκέψη του καθηγητή της Νομικής Δημητρίου Βεζανή, σύμφωνα με μαρτυρία του αγωνιστή, δικηγόρου και πολιτικού, αλλά και βουλευτή της Βουλής των Ελλήνων από το 1956 ως το 1958, Σάββα Λοϊζίδη. Ο Δημήτριος Βεζανής και ο Σάββας Λοϊζίδης, όπως αναφέρει ο κ. Σπανός, συγκαταλέγονται στον κατάλογο των Ελλήνων, που μαζί με τον Μακάριο και τον Γρίβα, αποφάσισαν την έναρξη του αγώνα και έδωσαν τον όρκο στο σπίτι του καθηγητή Γεράσιμου Κονιδάρη.

«Στο δικηγορικό του Λοϊζίδη στην Αθήνα, πήγε ο τότε Μητροπολίτης Κιτίου Μακάριος και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ. Ο Μακάριος ενστερνίστηκε την εισήγηση του Βεζανή και έθεσε το θέμα στον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο Β', όπως και στους Μητροπολίτες Κυρηνείας, Κυπριανό, Πάφου Κλεόπα και τον Χωρεπίσκοπο Σαλαμίνας Γεννάδιο. Τότε, πάρθηκε η απόφαση και οι εκκλησιαστικοί ηγέτες μπήκαν επικεφαλής», σημείωσε ο κ. Σπανός. 

Ο τότε κυβερνήτης της Κύπρου, Άντριου Μπαρκουόρθ Ράιτ, αρνήθηκε το δημοψήφισμα, ωστόσο αυτό δεν πτόησε τους εμπνευστές του να το διενεργήσουν, με σύσσωμο το λαό,  δεξιούς, αριστερούς και Εκκλησία να το στηρίζουν. Έτσι, το δημοψήφισμα προκηρύχθηκε από τις 15-22 Ιανουαρίου, με τον τίτλο προς υπογραφή ήταν, «Αξιούμεν την Ένωσιν της Κύπρου με την Ελλάδα».

Η αιτιολογική τοποθέτηση για τη διενέργειά του δημοψηφίσματος, έγινε στο περιοδικό της Εθναρχίας, στο τεύχος Ιανουαρίου 1950. «Ήταν ανάγκη έγραφε το περιοδικό, ο συνεχιζόμενος ενωτικός αγών των Κυπρίων να συνεχίσει πρόοδο δια νέας εκδηλώσεις. Επροτιμήθη εκδήλωση νόμιμος και δημοκρατική και τελείως εντός του διεθνούς πνεύματος της εποχής μας. Ούτω η Εθναρχία Κύπρου αποφάσισε την διενέργεια δημοψηφίσματος καθ' όλη τη νήσο προς πανηγυρική εκδήλωση της θελήσεως του Κυπριακού λαού για την ένωση». 

Στο τεύχος αναφερόταν εξάλλου πως «η Εθναρχία προκήρυξε το δημοψήφισμα για  τη 15η Ιανουαρίου και ανέλαβε τη διενέργειά του, εκτός εάν η Κυπριακή Κυβέρνηση προς την οποία εστάλη σχετική αξίωση, προκηρύξει συμφώνος προς τον χάρτη του ΟΗΕ, κατοχυρούντα την αρχή της Αυτοδιαθέσεως, προ της συγκεκριμένης ημερομηνίας. Εάν οι Άγγλοι αμφισβητήσουν την γνησιότητα του δημοψηφίσματος, τότε δι ένα και πλέον λόγο θα έχουν υποχρέωση να διενεργήσουν οι ίδιοι δημοψήφισμα».

Όπως περιγράφει ο κ. Σπανός, ο λαός ξεχύθηκε στους δρόμους και στα μπαλκόνια υψώθηκαν οι ιερές ελληνικές μπαντιέρες, ενώ τα συνθήματα «Ζήτω η Ελλάς, Ζήτω η Ένωσις», δονούσαν την ατμόσφαιρα. «Όλοι πίστευαν ότι εκείνη η ημέρα θα ήταν η αφετηρία για την Ένωση. Εκείνη η ημέρα ήταν η αφετηρία για τον αγώνα της ΕΟΚΑ», υπέδειξε ο κ. Σπανός.

Η στάση του Αρχιεπισκόπου και τα λόγια του Εζεκία Παπαϊωάννου

Όσον αφορά τη στάση που τήρησε ο τότε Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Β', όπως αναφέρουν μαρτυρίες της εποχής που ανέδειξε ο κ. Σπανός, ο Μακαριώτατος προέστη της λειτουργίας στην Λευκωσία και στη συνέχεια ανέπεμψε δέηση. Όταν τελείωσε, προχώρησε στο μέσο του ναού, όπου βρίσκονταν οι έφοροι του δημοψηφίσματος και εκεί υπήρχαν δύο έγγραφα.

Στο ένα αναφερόταν η αξίωση Ένωσις με την Ελλάδα και στο άλλο έγγραφε «Ενιστάμεθα στην Ένωση με την Ελλάδα. «Έκανε τρεις φορές τον σταυρό του και ύψωσε τα χέρια του συγκινημένος και ψιθύρισε "η δύναμη σου κύριε και να είναι η ώρα η καλή". Αφού υπέγραψε τα έγγραφα για Ένωση, έψαλλε τον Εθνικό Ύμνο».

Όσον αφορά τις πολιτικές αντιδράσεις, ο πολιτευτής Ιωάννης Κυριακίδης που υπήρξε εκ των ενθερμότερων υποστηρικτών του δημοψηφίσματος, αφού υπέγραψε υπέρ της Ένωσις, ψιθύρισε, «ας μην κλείσω τα μάτια μου, πριν δω την Κύπρο ελευθέρα».

Την ίδια ώρα, μια άλλη τεράστια μορφή του πολιτικού κόσμου, ο Εζεκίας Παπαϊώαννου, που εκείνες τις ημέρες βρισκόταν στη Γαλλία για κάποιες θεραπείες, γύρισε στην Κύπρο το απόγευμα της 15ης Ιανουαρίου και πήγε στον Ιερό Ναό Αρχαγγέλου Τρυπιώτη, όπου ψήφισε την Ένωση. Δήλωσε ότι «το δημοψήφισμα αποτελεί πανηγυρική διαδήλωση του λαού να ζήσει ελεύθερος», όπως εξήγησε ο κ. Σπανός.

Οι δηλώσεις Τούρκων και τα αποτελέσματα

Από μαρτυρίες που συνέλεξε εξάλλου, καταγράφεται και η συμφωνία μερίδας Τουρκοκυπρίων, Μαρωνιτών και Αρμένιων για ένωση με την Ελλάδα. Μάλιστα, επικαλούμενος μαρτυρία, αναφέρει πως ένας Τούρκος από τα Φώττα, περπάτησε τέσσερα μίλια στο χιόνι, για να ψηφίσει στον Καραβά, ενώ ένας άλλος από τον Άγιο Μέμνωνα, που ρωτήθηκε γιατί ψηφίζει την Ένωση και απάντησε πως, «ψηφίζω γιατί εάν οι Εγγλέζοι δεν φύγουν, αυτός ο τόπος προκοπή δεν θα δει». 

Μια άλλη περίπτωση αφορούσε Τούρκο στον Καραβά, ο οποίος δήλωσε, «πως είναι δυνατόν να ζήσουμε εμείς οι Τούρκοι απέναντι στη θέληση των αδελφών μας Ελλήνων, που είναι πιο πολλοί από μας».

Υπάρχει επίσης η περίπτωση του Σουλεϊμάν Βάλλο, στην Αγία Νάπα, που σε δηλώσεις του είπε, «ήρθα να ψηφίσω υπέρ της Ένωσης και αν χρειαστεί θα φέρω τη μάνα μου και τη γυναίκα μου. Αν ήταν δυνατόν θα έφερνα και τα παιδιά μου, αλλά είναι ανήλικα». 

Σημειώνεται ότι από τους 224,745 ενήλικες Έλληνες, ψήφισαν Ένωση 215,108, που σε ποσοστό αντιστοιχεί στο96,5% των Ελλήνων ή το 80,6% του συνόλου του πληθυσμού. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως δεν επιτράπηκε στους δημοσίους υπαλλήλους να ψηφίσουν, όμως υπήρξαν ακόμα και κάποιοι δάσκαλοι, οι οποίοι αψήφησαν τις απειλές του Κυβερνήτη και έδωσαν την ψήφο τους. 

Εκτενής αναφορές στον κυπριακό και διεθνή Τύπο

Το ιστορικό ενωτικό δημοψήφισμα και η υποστήριξη που βρήκε ανάμεσα στους Κύπριους, οι οποίοι ήθελαν να λυτρωθούν από τον αγγλικό ζυγό, προσέλκυσε όπως ήταν φυσικό του κυπριακού Τύπου,  ενώ απασχόλησε και τα διεθνή μέσα.

Το κυπριακό «Έθνος», έγραφε ότι η ημέρα του δημοψηφίσματος, υπήρξε ημέρα Εθνικής Πανηγύρεως, ενώ εφημερίδα στην Αμμόχωστο έγραψε ότι «στην πόλη επικρατεί άκρατος ενθουσιασμός. Τα καταστήματα, οι λέσχες και τα σωματεία κοσμούνταν με ελληνικά χρώματα». 

Ανταπόκριση από τη Λάρνακα έλεγε «εξημέρωσε η ιστορική μέρα, την οποία με τόση συγκίνηση ανέμενε ο λαός. Στο ίδιο μήκος κύματος και οι ανταποκρίσεις από τη Λεμεσό. «Ρίγη συγκίνησης διακατέχει ολόκληρο τον ελληνικό λαό και στην Πάφο έλεγαν ότι «με πρωτοφανή ενθουσιασμό κατήλθε ο λαός στον ενωτικό αγώνα».

Εξάλλου, η εφημερίδα «Δημοκράτης» που πρόσκειτο στο ΑΚΕΛ έγραφε «με πρωτοφανή πατριωτικό ενθουσιασμό και κάτω από συνεχείς  πανηγυρικές κωδωνοκρουσίες ο ελληνικός Κυπριακός λαός διαδήλωσε την σταθερή και αμετάκλητη απόφασή του, να αγωνιστεί αδιάλλακτα για να αποκτήσει την εθνική του λευτεριά, να απαλλαγεί από τα αποικιακά δεσμά και να ενωθεί με την Ελλάδα».

Υπήρξε επίσης ανταπόκριση του Reuter, που έγραφε ότι «το δημοψήφισμα προκηρύχθηκε για να  παράσχει την σταθερή θέληση των Κυπρίων, να ενωθούν με την Ελλάδα».

Η ελλαδική εφημερίδα «Η Εστία» με τη σειρά της, σημείωνε «υπάρχουν ακόμα στον κόσμο ηθικής ανυπέρβλητοι, επιβάλλουσαι τις εξελίξεις των μεγάλων ζητημάτων, όσον κι αν οι αντίθετες δυνάμεις προσπαθούν να τα ματαιώσουν». 

Παραστάσεις σε Κυβερνήτη, Λονδίνο και ΟΗΕ

Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος, έδωσε ένα ισχυρό όπλο στα χέρια των Κυπρίων, οι οποίοι θέλησαν να κάνουν παραστάσεις, δείχνοντας τη θέληση του λαού. 

Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Β', επέδωσε στον τότε Κυβερνήτη τους τόμους του δημοψηφίσματος, η οποία ωστόσο δεν τους παρέλαβε. Τότε, σχηματίστηκε μία πρεσβεία, με αρχηγό τον Μητροπολίτη Κυρηνείας Κυπριανό. Πήγαν στην Αθήνα, όπου τους αποθέωσαν και μετά πήγαν στο Λονδίνο για να τους παραδώσουν, αλλά και στην έδρα του ΟΗΕ. «Το δημοψήφισμα πέτυχε, αφού οδήγησε στον Εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα της ΕΟΚΑ», σύμφωνα με τον κ. Σπανό.