Γιατί η Ελβετία έχει περισσότερα πυρηνικά καταφύγια από οποιαδήποτε άλλη χώρα

Η Ελβετία διαθέτει περισσότερα από 370.000 πυρηνικά καταφύγια – αρκετά για να φιλοξενήσουν όλο τον πληθυσμό της! Γιατί συμβαίνει αυτό;

Η Zora Schelbert, διευθύντρια λειτουργίας και ξεναγός στο πυρηνικό καταφύγιο Sonnenberg στη Λουκέρνη της Ελβετίας δεν ήταν σίγουρη αν τα αιτήματα που λάμβανε ήταν αστεία. Ήταν Φεβρουάριος του 2022 και η Ρωσία είχε μόλις ρίξει τις πρώτες βόμβες στο Κίεβο.

«Οι άνθρωποι με ρωτούσαν τι μέτρα πρέπει να λάβουν, πού πρέπει να πάνε», είπε η Schelbert μιλώντας προ ημερών στον Guardian. Γρήγορα συνειδητοποίησε ότι είχαν μπερδέψει την ιστορική εταιρεία για την οποία εργάζεται, Unterirdisch Überleben (Υπόγεια Επιβίωση), dμε την ελβετική υπηρεσία πολιτικής προστασίας.

Σήμερα το καταφύγιο Sonnenberg είναι κυρίως μουσείο. Χτισμένο αρχικά το 1971 για να προστατεύσει έως και 20.000 άτομα, παρέμεινε ένα από τα μεγαλύτερα πυρηνικά καταφύγια στον κόσμο μέχρι το 2002, όταν η χωρητικότητά του μειώθηκε σε 2.000 άτομα για να βελτιωθεί η αποδοτικότητα και να μειωθούν τα κόστη.

Προάγγελος της αλλαγής της στάσης του κοινού

Αντιμέτωπες με την ρωσική επιθετικότητα και την ταυτόχρονη απόσυρση της αμερικανικής στρατιωτικής και διπλωματικής υποστήριξης, οι ευρωπαϊκές χώρες σε ολόκληρη την ήπειρο επανεπενδύουν στην άμυνα. Ωστόσο, η προστασία των αμάχων – συμπεριλαμβανομένης της κατασκευής καταφυγίων από πυρηνικές και αεροπορικές επιδρομές – έχει επίσης αναδειχθεί σε μια νέα προτεραιότητα.

Τον Ιανουάριο, η Νορβηγία επανέφερε μια εντολή της εποχής του Ψυχρού Πολέμου για την κατασκευή καταφυγίων για αεροπορικές επιδρομές σε όλα τα νεόδμητα κτίρια κατοικιών – μια απαίτηση που η Ελβετία τηρεί συνεχώς από το 1963. Στη Γερμανία, η οποία πρόσφατα ψήφισε πρωτοποριακή νομοθεσία για τη χρηματοδότηση νέων στρατιωτικών δαπανών ύψους δισεκατομμυρίων, το ζήτημα του πώς και αν θα κατασκευαστούν καταφύγια για πολίτες είναι και πάλι θέμα δημόσιας συζήτησης. Τον Μάρτιο του τρέχοντος έτους, η Ευρωπαϊκή Ένωση εξέδωσε επίσημες δηλώσεις με τις οποίες καλούσε τους κατοίκους να διατηρούν ανά πάσα στιγμή εφεδρικά αποθέματα για 72 ώρες. Η έκθεση στον πόλεμο και στις ανθρωπογενείς καταστροφές είναι πιο έντονη από ό,τι οποιαδήποτε άλλη στιγμή μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.

Η Ελβετία, με πληθυσμό σχεδόν 9 εκατομμύρια, έχει περισσότερα καταφύγια ανά κάτοικο από οποιαδήποτε άλλη χώρα στον κόσμο – αρκετά για να εξασφαλίσει καταφύγιο σε κάθε κάτοικό της σε περίπτωση κρίσης. Το ανανεωμένο ενδιαφέρον για την προστασία των πολιτών είναι περισσότερο ένας προάγγελος της αλλαγής της στάσης του κοινού παρά ένα σημάδι πραγματικής αλλαγής πολιτικής.

Πριν από το 2022, «τα καταφύγια θεωρούνταν από μεγάλο μέρος του πληθυσμού και ακόμη και από ορισμένους πολιτικούς ως περιττά», δήλωσε ο Ντάνιελ Τζόρντι, ομοσπονδιακός διευθυντής πολιτικής προστασίας και εκπαίδευσης της Ελβετίας. «Και αυτό έχει σίγουρα αλλάξει». Η Silvia Berger, καθηγήτρια ελβετικής και σύγχρονης ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Βέρνης και κορυφαία εμπειρογνώμονας στην πολιτιστική ιστορία των καταφυγίων, επιβεβαίωσε ότι η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία έχει επηρεάσει βαθιά την αντίληψη του κοινού για την πολιτική προστασία: «Βρισκόμαστε στη μέση μιας μεταμόρφωσης» της στάσης του κοινού «που δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί», μου είπε.

Πολιτική προστασία θεσπισμένη με νόμο

Η πολιτική της Ελβετίας να παρέχει καταφύγιο σε κάθε κάτοικο σε περίπτωση κρίσης κατοχυρώθηκε για πρώτη φορά στο νόμο πριν από περισσότερα από 60 χρόνια. Κάθε νέο κτίριο κατοικιών πρέπει είτε να περιλαμβάνει καταφύγιο στο χώρο του, είτε οι κατασκευαστές να διαθέτουν κονδύλια για ένα κοντινό δημόσιο καταφύγιο που συντηρείται από το κράτος. Ως αποτέλεσμα, η Ελβετία διαθέτει σήμερα πάνω από 370.000 καταφύγια σχεδιασμένα να προστατεύουν τους πολίτες υπόγεια για διάστημα από μερικές ώρες έως δύο εβδομάδες. Τα συστήματα εξαερισμού έχουν διάρκεια ζωής περίπου 40 ετών και εξουδετερώνουν τις επιπτώσεις της ακτινοβολίας, της ραδιενεργού σκόνης και των χημικών και βιολογικών όπλων.

Το κόστος συντήρησης και κατασκευής ανά άτομο, το οποίο βαρύνει σε μεγάλο βαθμό τους κατασκευαστές και τους ιδιοκτήτες ακινήτων, είναι συγκρίσιμο με τα ετήσια ασφάλιστρα της ελβετικής ασφάλισης υγείας. Σε καιρό ειρήνης, οι περισσότεροι Ελβετοί τα χρησιμοποιούν ως κελάρια κρασιού, αποθήκες ή σάουνες. Στη δεκαετία του 1990, καθώς οι εντάσεις του ψυχρού πολέμου χαλάρωσαν, τα καταφύγια φιλοξένησαν ακόμη και αγώνες paintball και πρόβες μουσικών συγκροτημάτων, ή χρησίμευσαν ως κοινοτικά κέντρα.

Ένας δεύτερος τύπος καταφυγίου – τα κέντρα διοίκησης για την πολιτική προστασία και το προσωπικό έκτακτης ανάγκης που διαχειρίζεται τις επιχειρήσεις – έχει σχεδιαστεί για μακροχρόνιες διαμονές και είναι εξοπλισμένος με ντους, μικρές κουζίνες και πρόσβαση στο διαδίκτυο. Τα τελευταία χρόνια, αυτά τα κέντρα διοίκησης έχουν χρησιμοποιηθεί - όχι χωρίς αντιδράσεις - ως καταλύματα για πρόσφυγες, αιτούντες άσυλο και άστεγους.

Η είσοδος του καταφυγίου Sonnenberg απέχει 15 λεπτά με τα πόδια από τον κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό της Λουκέρνης. «Περίπου 20 άτομα μαζευτήκαμε για μια δημόσια ξενάγηση στο Sonnenberg που διοργάνωσε η Unterirdisch Überleben. Εκτός από τον Schelbert, τον ξεναγό μας, μόνο πέντε από εμάς ήμασταν γυναίκες. Ένας πατέρας, που είχε έρθει με τον 13χρονο γιο του, αστειεύτηκε ότι το ενδιαφέρον για τα πυρηνικά καταφύγια φαίνεται να είναι καθαρά ανδρικό», σημειώνει η δημοσιογράφος της Guardian που έκανε αυτοψία στο καταφύγιο. Και συνεχίζει:

«Αυτό που επισκεπτόμασταν δεν ήταν το ίδιο το καταφύγιο Sonnenberg, αλλά το πρώην κέντρο διοίκησης – ένα υπόγειο κτίριο επτά ορόφων από μπετόν, όπου οι ομάδες έκτακτης ανάγκης είχαν ως αποστολή να εκτελούν τις τεχνικές και λογιστικές εργασίες που απαιτούσε η φιλοξενία 20.000 ανθρώπων υπόγεια. Το αρχικό «καταφύγιο» για πολίτες δεν ήταν παρά οι τέσσερις λωρίδες κυκλοφορίας που σφύριζαν κάτω από τα πόδια μας: ένας υπόγειος αυτοκινητόδρομος».

Πώς σχεδιάστηκε το καταφύγιο

Η σήραγγα Sonnenberg σχεδιάστηκε τη δεκαετία του 1970 για να διευκολύνει την κυκλοφορία στην ορεινή κεντρική Ελβετία, αλλά όταν η κατασκευή της συνέπεσε με τις εθνικές προσπάθειες ενίσχυσης της πολιτικής προστασίας, οι δύο δίδυμες οδοί ενισχύθηκαν για να εξυπηρετήσουν και δεύτερο σκοπό, ως χώρος καταφυγής έκτακτης ανάγκης.

Σε περίπτωση πυρηνικής επίθεσης, η κυκλοφορία θα σταματούσε και οι πολίτες θα εισέρχονταν μαζικά, σφραγίζοντας τις εισόδους του τούνελ με τη βοήθεια τεσσάρων τσιμεντένιων θυρών πάχους 1,5 μέτρου, ικανών να αντέξουν μια πυρηνική έκρηξη σε απόσταση μόλις 800 μέτρων. Το κέντρο διοίκησης που βρισκόταν στο πάνω μέρος του τούνελ διέθετε εξοπλισμό για ολόκληρη πόλη, συμπεριλαμβανομένων κουκετών, ξηρών τουαλετών, νερού και άλλων προμηθειών, έτοιμο να μεταφερθεί στους τούνελ από κάτω με τη βοήθεια τροχήλατων καροτσιών.

Αξίζει τον κόπο όλο αυτό; Στην πραγματικότητα, η αποτελεσματικότητα των καταφυγίων εξαρτάται από το είδος και την κλίμακα της κρίσης. Οι χειρότερες επιπτώσεις μιας ατομικής βόμβας συνήθως διαλύονται μέσα σε λίγες ημέρες ή εβδομάδες, πιθανώς εντός της προβλεπόμενης διάρκειας παραμονής, και όταν η μείωση της έκθεσης στην ακτινοβολία είναι ζωτικής σημασίας. Αντίθετα, μια κατάρρευση σε ένα πυρηνικό εργοστάσιο της κλίμακας του Τσερνομπίλ μπορεί να καταστήσει την γύρω περιοχή ακατοίκητη για αιώνες ολόκληρους.

Επίσης, δεν είναι εύκολο να ζεις υπόγεια. Πώς θα συνεργαστούν για μέρες μεγάλες ομάδες αγνώστων που βρίσκονται σε μεγάλη ψυχολογική πίεση μέσα σε στενά κελιά από μπετόν; Μπορούν οι ασθενείς των νοσοκομείων και οι ηλικιωμένοι να μεταφερθούν αποτελεσματικά στα καταφύγια που έχουν κατασκευαστεί ειδικά για αυτούς; Και ενώ τα συστήματα εξαερισμού θα προστατεύουν τους πολίτες από τη ραδιενέργεια, τη ραδιενεργή σκόνη ή τα χημικά όπλα, κανένα καταφύγιο δεν μπορεί να αντέξει την άμεση πρόσκρουση μιας πυρηνικής βόμβας.

Οι λόγοι της προσήλωσης αυτής

Παρ' όλα αυτά, η προσήλωση της Ελβετίας σε αυτήν την πολιτική προστασία παραμένει αξιοσημείωτη, και οι λόγοι πίσω από αυτό είναι βαθύτεροι. Τα καταφύγια είναι απλά «αναπόσπαστο μέρος της ελβετικής ταυτότητας», υποστήριξε ο Guillaume Vergain, αναπληρωτής επικεφαλής της υπηρεσίας πολιτικής προστασίας και στρατιωτικών υποθέσεων του καντονιού της Γενεύης, ο οποίος έχει ως καθήκον να διασφαλίζει ότι τα καταφύγια κατασκευάζονται σύμφωνα με τους κανονισμούς και έχουν την απαιτούμενη χωρητικότητα εντός της δικαιοδοσίας του. «Είναι στο DNA μας».

Αυτό το DNA κληρονομήθηκε απευθείας από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν τα καταφύγια αποτελούσαν ήδη αναπόσπαστο μέρος της ελβετικής στρατιωτικής στρατηγικής. Στις αρχές της δεκαετίας του '40, όταν η ουδέτερη Ελβετία ήταν πλήρως περικυκλωμένη από τις δυνάμεις του Άξονα, ο στρατός εφοδίασε το Swiss Réduit («Εθνικό Οχυρό»), μια σειρά στρατιωτικών οχυρώσεων στις κεντρικές Άλπεις που χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1880, με προμήθειες και πυρομαχικά για να προετοιμαστεί για μια πιθανή εισβολή των Ναζί. Ωστόσο, ο αριθμός των θυμάτων μεταξύ των αμάχων σε αεροπορικές επιδρομές σε άλλες περιοχές της Ευρώπης απέδειξε την ανάγκη για ένα αντίστοιχο πρόγραμμα προστασίας των αμάχων.

Άλλοι πολιτισμικοί παράγοντες έκαναν τα καταφύγια μια λογική στρατηγική. Σε σύγκριση με τις Ηνωμένες Πολιτείες, πρόσθεσε η Berger, όπου κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου η καταφυγή στο υπόγειο μπορούσε να θεωρηθεί περιφρονητικά ως αδυναμία ή πολιτισμικά «αντιαμερικανική», στην ελβετική στρατιωτική ιστορία, τα βουνά και το υπόγειο θεωρούνταν πάντα «ασφαλείς χώροι».

Ωστόσο, για να διευρύνει την πρόσβαση των πολιτών στα καταφύγια, η κυβέρνηση έπρεπε πρώτα να πείσει το κοινό για την «εξαιρετική αυτή προσπάθεια». Το 1945, μόνο το 30% περίπου του ελβετικού πληθυσμού είχε πρόσβαση σε καταφύγιο. Τα πρώτα προπαγανδιστικά βίντεο και κινούμενα σχέδια της δεκαετίας του 1950 και του 1960 παρουσίαζαν το Murmeltier, ένα ζώο σαν την μαρμότα, ζωγραφισμένο ή κινηματογραφημένο σε ειρηνική κατάσταση ανάμεσα σε αλπικά αγριολούλουδα – το οποίο γρήγορα κρυβόταν στην καλύβα του όταν έβλεπε έναν αετό ή άλλη απειλή να περνάει από πάνω του.

Ένα μεταγενέστερο βίντεο της δεκαετίας του 1960, που προβάλλεται στην ξενάγηση στο Sonnenberg, παρουσιάζει ορεινά τοπία, ζευγάρια που χορεύουν στη ντίσκο και πυρηνικές οικογένειες που μοιράζονται ένα ήσυχο γεύμα γύρω από ένα κόκκινο τραπεζομάντιλο. Μια φωνή από το παρασκήνιο αναγνωρίζει ότι, ενώ ο πόλεμος και η κρίση μπορεί να φαίνονται «μακρινοί» και περιορισμένοι «στην τηλεόραση» και ότι το χειρότερο που μπορεί να πέσει από τον ουρανό της Ελβετίας είναι μια «γλάστρα» από το παράθυρο κάποιου, η απειλή του πολέμου είναι στην πραγματικότητα πολύ πραγματική.

Μαζί με τη Φινλανδία, η Ελβετία είναι επίσης κορυφαίος εξαγωγέας σχεδιασμού και τεχνογνωσίας καταφυγίων, παρέχοντας σχέδια, υλικά κατασκευής και άλλη εξειδικευμένη γνώση που μπορεί να εκθέσει τις εταιρείες σε κριτική για γεωπολιτικούς λόγους.

Το 2003, στην αρχή του πολέμου στο Ιράκ, η ελβετική εταιρεία Zellweger Luwa, που παράγει συστήματα εξαερισμού, δέχτηκε κριτική επειδή είχε αναλάβει τον Σαντάμ Χουσεΐν ως πελάτη της τη δεκαετία του '80.

Η συζήτηση συνεχίστηκε με εντάσεις ανάλογες της αντίληψης του κοινού για τις απειλές. Το 2011, λίγο πριν το τσουνάμι κατακλύσει τον πυρηνικό σταθμό της Φουκουσίμα στην Ιαπωνία, το ελβετικό κοινοβούλιο συζήτησε την κατάργηση της υποχρέωσης κατασκευής καταφυγίων που είχε θεσπιστεί το 1963. Ωστόσο, μετά την καταστροφή της Φουκουσίμα, η υφιστάμενη πολιτική διατηρήθηκε.

Οι φρικαλεότητες στην Ουκρανία και τη Γάζα είχαν παρόμοια επίδραση στην κοινή γνώμη. Η Schelbert έχει παρατηρήσει ότι σήμερα οι επισκέπτες του Sonnenberg, που κάποτε ήταν σκεπτικοί ως προς την αξία της διατήρησης καταφυγίων σε μια χώρα τόσο ειρηνική και απομονωμένη από κρίσεις όπως η Ελβετία, είναι πλέον πιο πιθανό να τα θεωρούν «προνόμιο», ακόμη και πολυτέλεια.

Τα δημόσια μηνύματα συνάδουν με αυτή τη νέα στάση. Σήμερα, οι επίσημες ανακοινώσεις επικεντρώνονται στην προώθηση της «κουλτούρας της ετοιμότητας» της Ελβετίας και υπενθυμίζουν στο ελβετικό κοινό ότι, αν και η δαπάνη για καταφύγια είναι αντιδημοφιλής σε καιρό ειρήνης, η συνεχής συντήρησή τους είναι απαραίτητη για την ετοιμότητα σε περίπτωση πολέμου.

Πηγή: Iefimerida