Οι ανεξέλεγκτες θεσμικές κρίσεις, οι μόνιμοι Επιμηθείς και η αναζήτηση λύσεων από το μάτι του κυκλώνα

Μετά το μπάχαλο που προκλήθηκε, κατόπιν της έκφρασης πρόθεσης από τον βουλευτή Ζαχαρία Κουλία να διορίσει ο ίδιος νέο Γενικό Ελεγκτή, στο σύντομο διάστημα που θα ήταν Προεδρεύων της Δημοκρατίας, η Πρόεδρος της Βουλής, Αννίτα Δημητρίου, ανακοίνωσε την πρόθεσή της να ρυθμιστεί το ζήτημα του αντικαταστάτη της μια και καλή.

Δεν θα μάθουμε ποτέ αν ο Ζαχαρίας Κουλίας είχε όντως πρόθεση να ασκήσει μια σοβαρή εκτελεστική εξουσία του Προέδρου της Δημοκρατίας αν είχε την ευκαιρία, με την ιδιότητά του ως ο πρεσβύτερος βουλευτής, καθώς πολλοί θεωρούν ότι απλώς τρόλαρε το πολιτικό σύστημα του τόπου και γνώριζε ότι κάτι τέτοιο ήταν εντελώς εκτός των αποδεκτών ορίων, παρόλο που ο ίδιος λέει εκ των υστέρων πως επρόκειτο να το πράξει. Αυτό που σίγουρα ανέδειξε είναι το γεγονός πως για πολλά χρόνια αφήσαμε αρρύθμιστο ένα ζήτημα που δυνητικά θα μπορούσε να προκαλέσει μια τεράστια κρίση, αφού αφήσαμε να αναπληρώνει τις σημαντικότερες θεσμικές θέσεις του κράτους οποιοδήποτε άτομο τυχαία είχε την κατάλληλη ηλικία.

Το Σύνταγμα προνοεί ότι όταν απουσιάζει ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, λειτουργεί ως Προδερεύων ο Πρόεδρος της Βουλής. Ως εκ τούτου, σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις που βρισκόταν εκτός Κύπρου ο Νίκος Χριστοδουλίδης, βρισκόταν «στο πόδι του» η Αννίτα Δημητρίου. Υπήρξαν, όμως, περιστάσεις που απουσίαζαν και οι δύο για κάποιο χρονικό διάστημα και αυτό συνέβαινε διαχρονικά, ανεξαρτήτως προσώπων.

Σύμφωνα με τον κανονισμό της Βουλής, όταν ο Πρόεδρος της Βουλής δεν μπορεί να ασκήσει τα καθήκοντά του (είτε επειδή απουσιάζει, είτε επειδή προεδρεύει της Δημοκρατίας, είτε για κάποιο άλλο λόγο, πχ όταν για πρέπει για λίγο να βγει εκτός της αίθουσας της Ολομέλειας) αναλαμβάνει καθήκοντα ο πρεσβύτερος βουλευτής. Πρόκειται για μια προσέγγιση χωρίς κανένα λογικό υπόβαθρο και χωρίς οποιαδήποτε θεσμική διαδικασία, που σχετίζεται αποκλειστικά με την ηλικία κάποιου. Κατ’ επέκταση, όταν απουσιάζει και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας και η Πρόεδρος της Βουλής ταυτόχρονα, όπως θα συνέβαινε αυτή την εβδομάδα, ο μεγαλύτερος σε ηλικία βουλευτής, καλείται να προεδρεύσει της Δημοκρατίας, ως αναπληρωτής του αναπληρωτή.

Αυτή η ρύθμιση πάντοτε δυνητικά θα μπορούσε να προκαλέσει προβλήματα. Οι βουλευτές, συμπεριλαμβανομένου και του εκάστοτε Προέδρου της Βουλής (που αναλαμβάνει αυτόν τον ρόλο κατόπιν επιπλέον ψηφοφορίας, που γίνεται από την Ολομέλεια της Βουλής και όχι με αυθαίρετα κριτήρια, όπως η ηλικία, η αρχαιότητα κτλ), έχουν λαϊκή εντολή για να ασκούν νομοθετική εξουσία και όχι εκτελεστική. Για αυτό και σε περίπτωση που προεδρεύουν, ασκούν αρμοδιότητες που ανήκουν στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας μόνο όταν τους ζητηθεί. Με αυτόν τον τρόπο, επί τόσες δεκαετίες, αποφευγόταν το ενδεχόμενο της κρίσης που παραλίγο να βιώσουμε αυτές τις μέρες και όχι κατόπιν κάποιας ρύθμισης. Υπήρχε, απλώς, ένας άγραφος κανόνας που κληροδοτείτο από Κυβέρνηση σε Κυβέρνηση και από Κοινοβούλιο σε Κοινοβούλιο.

Προ του κινδύνου ο βουλευτής του ΔΗΚΟ να παραβιάσει τον άγραφο κανόνα, η Αννίτα Δημητρίου αποφάσισε να αναβάλει το ταξίδι της στη Μάλτα (το οποίο ήταν υπηρεσιακό και αφορούσε Διάσκεψη Προέδρων Κοινοβουλίων) και να μείνει η ίδια να προεδρεύει της Δημοκρατίας, ώστε να αποφευχθεί το ενδεχόμενο μιας νέας θεσμικής κρίσης, στον απόηχο της προηγούμενης. Ακολούθως, δήλωσε ότι πρόθεσή της είναι να θέσει προς την σύσκεψη αρχηγών ή εκπροσώπων κομμάτων το ζήτημα της μόνιμης αναπλήρωσης των λειτουργημάτων του Προέδρου της Δημοκρατίας και του Προέδρου της Βουλής.

Υπενθύμισε ότι, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα, σε περίπτωση απουσία του Προέδρου της Βουλής, «τα καθήκοντα αυτού ασκούνται από τον γηραιότερο βουλευτή, εκτός αν αποφασιστεί διαφορετικά». Δηλαδή υπάρχει η δυνατότητα διαφορετικής ρύθμισης, με τη δημιουργία μίας διαδικασίας επιλογής ατόμου που εκ των προτέρων αποδέχεται τα όρια και τους άγραφους κανόνες, αλλά η Βουλή δεν εξέτασε ουσιαστικά αυτή την επιλογή, μέχρι που βρέθηκε ενώπιον του κινδύνου μιας νέας κρίσης.

Το ΑΚΕΛ, μάλιστα, φαίνεται να έθιξε το ζήτημα τον Απρίλιο και, σύμφωνα με τα όσα δήλωσε, η εισήγησή του, που περιλαμβανόταν σε ένα ευρύτερο πακέτο εκσυγχρονισμού της Βουλής, παραμερίστηκε. Η πρότασή του αφορούσε τον καθορισμό δύο προσώπων, που δεν θα προέρχονται από το ίδιο κόμμα με τον εκάστοτε Πρόεδρο της Βουλής και θα λειτουργούν ως «μόνιμοι» αναπληρωτές, έχοντας συγκεκριμένα καθήκοντα και αρμοδιότητες. Η Βουλή, όμως, δεν έδρασε εκ των προτέρων, αλλά προτίθεται να το κάνει τώρα, εκ των υστέρων, αφού δημιουργήθηκαν συνθήκες κρίσης. Όπως το έθεσε ο Στέφανος Στεφάνου, «γι’ ακόμα μια φορά Επιμηθείς, αντί Προμηθείς».

Η πραγματικότητα είναι, όμως, πως αυτό το μοτίβο είναι επαναλαμβανόμενο και δεν αφορά μόνο τη Βουλή. Υπήρξαν πολλές περιπτώσεις, τα τελευταία χρόνια, που θα μπορούσε κάποιο πρόσωπο ή θεσμός ή το σύστημα ολόκληρο να λειτουργήσει προληπτικά για να αποσοβήσει μια κρίση και η επιλογή που γινόταν ήταν να αφήνουν τα πράγματα να φτάνουν στα άκρα. Το πλαίσιο κλασικό παράδειγμα, βεβαίως, που θα μείνει στην ιστορία, η αντιπαράθεση του Γιώργου Σαββίδη και του Σάββα Αγγελίδη με τον Οδυσσέα Μιχαηλίδη, η οποία τελικά έλαβε τέλος στην αίθουσα του Δικαστηρίου.

Ούτε ο προηγούμενος Πρόεδρος της Δημοκρατίας ούτε ο νυν προσπάθησαν αρκετά ή ήταν επαρκώς αποτελεσματικοί, ώστε να βάλουν τους επικεφαλής σημαντικών θεσμών του κράτους σε μια τάξη, παρόλο που όφειλαν να λειτουργούν ως θεματοφύλακες. Αντιθέτως, επέτρεψαν σε αυτή την αντιπαράθεση να διογκώνεται και να διογκώνεται και αντί η Ελεγκτική και η Νομική Υπηρεσία να λειτουργούν αρμονικά και με κοινές στοχεύσεις, να βρίσκονται σε μια μόνιμη κατάσταση αντιπαράθεσης, εις βάρος της ορθής λειτουργίας του κράτους και του κύρους των διάφορων θεσμών.

Ως απότοκο, μάλιστα, του γεγονότος πως το ζήτημα λύθηκε τελικά στο Δικαστήριο, ακόμη και η δικαστική εξουσία αμφισβητείται πλέον ως θεσμός. Σύμφωνα με την πρόσφατη δημοσκόπηση του «Σίγμα», μετά την απόφαση παύσης του πρώην Γενικού Ελεγκτή, το 59% των πολιτών δεν εμπιστεύονται καθόλου τη δικαστική εξουσία, ενώ αρκετά ή απόλυτα την εμπιστεύονται μόλις το 16%. Επίσης, ποσοστό 45% θεωρούν διεφθαρμένο το δικαστικό σύστημα. Δηλαδή, το γεγονός πως αφέθηκε η αντιπαράθεση να κριθεί στο Ανώτατο Δικαστικό Συμβούλιο, επί της ουσίας έπληξε σημαντικά το κύρος των ίδιων των Δικαστηρίων στα μάτια των πολιτών.

Είναι σαφές πως οι ασφαλιστικές δικλείδες θα πρέπει να τίθενται προληπτικά και όχι αφότου βρεθούμε στο μάτι του κυκλώνα. Και οι όποιες εστίες κρίσης θα πρέπει να φροντίζουν οι αρμόδιοι, που λειτουργούν ως θεματοφύλακες, να σβήνουν όσο είναι ακόμη μικρές, καθώς, όταν διογκωθούν, δεν είναι πλέον υπό τον έλεγχό τους. Πολλές φορές, μάλιστα, καθίστανται εντελώς ανεξέλεγκτες.