Από τον αμερικανόφιλο Σάχη στη θεοκρατία-Η μετάλλαξη του Ιράν και η εχθρότητα με το Ισραήλ

Σε μια άλλη εποχή, που μοιάζει πια με άλλο κόσμο, το Ιράν και το Ισραήλ δεν προσπαθούσαν να αφανίσουν το ένα το άλλο. Αντιθέτως, ήταν δυο χώρες με κοινά. Το Ιράν ήταν μια χώρα που θύμιζε σε κάποια πράγματα Ευρώπη σε μια θάλασσα αραβικών κρατών, ενώ το Ισραήλ προσπαθούσε να καταστεί κράτος. Και, επί της ουσίας, ήταν οι μόνοι δύο πληθυσμοί που διατηρούσαν εντελώς ξεχωριστή ταυτότητα από τους Άραβες, οι μεν Ισραηλινοί επειδή είναι Εβραίοι και οι δε Ιρανοί επειδή αισθάνονταν περισσότερο Πέρσες παρά μουσουλμάνοι.

Σε εκείνη την εποχή, το Ιράν δεν είχε ανώτατο θρησκευτικό ηγέτη στην κορυφή της ηγετικής του πυραμίδας αλλά βασιλιά και, όπως και το Ισραήλ, κοίταζε το μέλλον προς την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Οι μαρτυρίες και οι φωτογραφίες που κυκλοφορούν δείχνουν μια χώρα πολύ πιο προοδευτική από τους γείτονές της. Γυναίκες και άντρες υιοθετούσαν τη μόδα της δεκαετίας του 1960 και του 1970, μορφώνονταν και δούλευαν πλάι πλάι. Όταν ανέλαβε την εξουσία ο Reza Shah Pahlavi κατόπιν πραξικοπήματος, οι γυναίκες, που είχαν ένα ενεργό κίνημα από το 1910, πέταξαν την μαντήλα, καθώς ο Σάχης την θεωρούσε σύμβολο καταπίεσης. Στη χώρα άνοιγαν νέα σχολεία και πανεπιστήμια και βρισκόταν σε μια πορεία ανάπτυξης και εκσυγχρονισμού, ιδιαίτερα υπό τον Mohammad Reza Shah, που ανέλαβε μετά τον πατέρα του. Όμως για κάποιους ήταν πολύ προοδευτική, πολύ μη θρησκευτική και πολύ αμερικάνικη.

Ο τελευταίος Σάχης κυβερνούσε το Ιράν από το 1953 μέχρι το 1979 σε ένα κράτος κοσμικό αλλά αυταρχικό. Είχε προηγηθεί πραξικόπημα, πίσω από το οποίο βρίσκονταν οι βρετανικές και αμερικάνικες μυστικές υπηρεσίες εναντίον του Πρωθυπουργού, Mohammad Mosaddegh, ο οποίος είχε αποφασίσει να κρατικοποιήσει τις πετρελαιοπηγές, αφαιρώντας ουσιαστικά τον έλεγχο του ιρανικού πετρελαίου από τους Βρετανούς. Όπως εξηγεί το πανεπιστήμιο Brown, «ο Σάχης ανέλαβε την εξουσία μετά που εξαναγκάστηκε ο πατέρας του να παραιτηθεί και η σχέση του με τις ΗΠΑ άνθισε με την πάροδο του χρόνου. Η Κυβέρνησή του σταδιακά γινόταν ακόμη πιο δυτικόστροφη και κατέβαλλε προσπάθειες να εκμοντερνισμού της χώρας και βελτίωσης της διεθνούς της εικόνας».

Δεν ήταν όμως όλοι ευχαριστημένοι με αυτήν την προσέγγιση, αφενός επειδή δεν είχαν όλοι όφελος και αφετέρου επειδή υπήρχαν ιδεολογικές διαφωνίες με αυτή την στροφή προς την Δύση. Θέσεις που, σε συνδυασμό με τον αυταρχικό χαρακτήρα του κράτους, άναβαν συνεχώς φλόγες. Το 1963, ο Σάχης ξεκίνησε την εποχή της «λευκής επανάστασης», η οποία αποτελείτο από ένα πακέτο μεταρρυθμίσεων που άγγιζαν κάθε πτυχή της ζωής στη χώρα και περιλάμβαναν σε κάποιο βαθμό ανακατανομή του πλούτου. Αυτό οδήγησε σε μεγάλη οικονομική ανάπτυξη, δημιουργία νέων υποδομών και επένδυση στην τεχνολογία. Οδήγησε, όμως, και σε εκτεταμένη δυσαρέσκεια σε ορισμένα τμήματα του πληθυσμού, τα οποία δεν ήταν καθόλου ομοιογενή και είχαν διαφορετικές αφετηρίες.

Παρά τα θετικά στοιχεία για τη χώρα, δεν συμφωνούσαν όλοι με αυτές τις αλλαγές και σιγά σιγά άρχισαν να το εκδηλώνουν. Είτε επειδή δεν κέρδισαν κάτι, είτε επειδή θεωρούσαν επικίνδυνη τη μείωση της σημασίας της θρησκείας, σε συνδυασμό με την αύξηση των δεσμών με τις ΗΠΑ. Παράλληλα, υπήρχε αυταρχισμός, καταπίεση της αντιπολίτευσης, μυστική αστυνομία με υπερεξουσίες και διαφθορά, στοιχεία τα οποία τροφοδοτούσαν τις αντιδράσεις.

Ανάμεσα σε αυτούς που διαφωνούσαν έντονα με την προσέγγιση του Σάχη ήταν ένας σιίτης κληρικός, ονόματι Ρουχολάχ Μουσαβί (Χομεϊνί). Πρόκειται για τον άνθρωπο που θα έβαζε το Ιράν στον δρόμο του ισλαμισμού. Ο Χομεϊνί ήταν πολέμιος της «λευκής επανάστασης» και σταδιακά στράφηκε εναντίον του Σάχη, με αποτέλεσμα να εξοριστεί από τη χώρα. Ενώ ήταν εξόριστος ήταν που ανέπτυξε τις ιδέες του για μια ισλαμική διακυβέρνηση και από την εξορία ήταν που τελικά ηγήθηκε της επανάστασης.

Το 1978 στη χώρα ξέσπασαν διαδηλώσεις, απεργίες και ταραχές, οι οποίες αποτέλεσαν την αρχή του τέλους για το «δυτικό» Ιράν. Οι διαδηλώσεις αυτές κορυφώθηκαν το 1979. Υπό το βάρος των αναταραχών, τελικά ο Σάχης έφυγε από τη χώρα τον Ιανουάριο του 1979, λίγο πριν ανακηρυχθεί η Ισλαμική Δημοκρατία. Ο αγιατόλλαχ Χομεϊνί ήταν ο ιδρυτής και ανώτατος ηγέτης του νέου κράτους μέχρι τον θάνατό του το 1989 και η χώρα μετατράπηκε από ένα κοσμικό, αυταρχικό κράτος σε μια θεοκρατία μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Η Κυβέρνηση πλέον επιβλεπόταν από θρησκευτικά σώματα, τέθηκε υπό τον νόμο της Σαρία και οι πολίτες σταδιακά έχαναν τα δικαιώματα που είχαν αποκτήσει όταν διοικούσαν οι Σάχηδες. Επανήλθαν οι γενειάδες και οι μαντήλες (μαζί με ένα ειδικό σώμα να τα ελέγχει) και ξεκίνησε ο πόλεμος σε κάθε τι δυτικό. Ωστόσο, παρά τις δραστικές αλλαγές, το Ιράν διατήρησε την αφοσίωσή του στην εκπαίδευση και την τεχνολογία.

Σε αντίθεση με την ηγεσία τους, πάρα πολλοί Ιρανοί συνεχίζουν να πιστεύουν στο κοσμικό κράτος. Η χώρα, παρά τη θεοκρατία και τη Σαρία, έχει λιγότερο πιστούς πολίτες από ό,τι οι γείτονές της. Και οι Ιρανοί βρίσκουν λόγους και τρόπους να αντιστέκονται. Τα φώτα είχαν στραφεί στην Τεχεράνη το 2022, μετά τον θάνατο της 22χρονης Μάσχα Αμίνι ενώ βρισκόταν υπό κράτηση από την «αστυνομία ηθών», επειδή δεν φορούσε καλά τη μαντίλα της και φαίνονταν τα μαλλιά της. Στο Ιράν ξέσπασαν μαζικές διαδηλώσεις, στις οποίες ηγούνταν γυναίκες που έκοβαν δημοσίως τα μαλλιά τους, και δημιουργήθηκε ένα παγκόσμιο κύμα αλληλεγγύης προς τις γυναίκες της χώρας. Κατά τη διάρκεια αυτών των ταραχών έγιναν μαζικές συλλήψεις και υπολογίζεται ότι πέθαναν δεκάδες άνθρωποι από τα πυρά των δυνάμεων ασφαλείας. Τέτοιου είδους κινήματα αντίστασης εμφανίζονται κατά καιρούς στη χώρα, ωστόσο συνήθως καταστέλλονται.

Σχεδόν αμέσως μετά την Επανάσταση διαταράχθηκαν και οι σχέσεις με τις ΗΠΑ. Τον Νοέμβριο του 1979, φονταμενταλιστές εισέβαλαν στην πρεσβεία της χώρας στην Τεχεράνη και έθεσαν υπό ομηρεία 53 άτομα. Το καθεστώς ζητούσε χρήματα για την απελευθέρωσή τους, ενώ μία αμερικανική επιχείρηση για διάσωσή τους απέτυχε. Οι όμηροι απελευθερώθηκαν το 1981 και μέχρι τότε δεν υπήρχε τίποτε που να θύμιζε τους στενούς δεσμούς μεταξύ των δύο χωρών.

Παράλληλα καταστρέφονταν και κάθε σχέση με το Ισραήλ. Η περίοδος αμέσως μετά την επανάσταση ήταν η χρονική στιγμή που αναπτύχθηκε η μεγάλη εχθρότητα, η οποία θεωρείται πως κορυφώθηκε μετά το τέλος του Πολέμου του Κόλπου, και πέρασε σε νέα φάση με την επίθεση του Σαββάτου. Η Ισλαμική Δημοκρατία διέκοψε τις διπλωματικές και εμπορικές σχέσεις με το κράτος του Ισραήλ, και παρόλο που κάποτε ήταν η δεύτερη μουσουλμανική χώρα που το αναγνώρισε, πλέον δεν το αναγνωρίζει. Η ίδια εχθρότητα καλλιεργείτο και από την ισραηλινή πλευρά. Το Ιράν βρίσκεται πίσω από τους δύο βασικούς παραστρατιωτικούς αντιπάλους του Ισραήλ, την Χεζμπολάχ και τη Χαμάς, καθώς και πίσω από επιθέσεις κατά εβραϊκών στόχων. Επί της ουσίας, μεταξύ τους διεξάγεται εδώ και δεκαετίες ένας πόλεμος διά αντιπροσώπων. Γι’ αυτό και η αλλαγή παραδείγματος που παρουσιάστηκε το Σαββατοκύριακο θεωρείται πολύ μεγάλη, καθώς το Ιράν επιτέθηκε απευθείας στο Ισραήλ, με drones και πυραύλους που ξεκίνησαν από το δικό του έδαφος. Και αυτό δεν αναμένεται να είναι το τέλος αλλά ενδεχομένως η αρχή μιας ακόμη πιο ανησυχητικής και αποσταθεροποιητικής αντιπαλότητας.