Η έναρξη του απελευθερωτικού μέσα από τα πρωτοσέλιδα, η πρώτη εμφάνιση της ΕΟΚΑ και οι σημαντικές μάχες

«Αλλεπάλληλοι ψεσιναί εκρήξεις εις την Λευκωσία και Λάρνακα», «εκκωφαντικαί εκρήξεις συνεκλόνισαν μετά τας μεσονυκτίους ώρας Λευκωσία, Λάρνακα και Λεμεσόν». Αυτοί ήταν οι τίτλοι στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων της 1ης Απριλίου 1955. Με αυτές τις λέξεις η Κύπρος έμαθε τη δράση της ΕΟΚΑ. Με αυτές τις εκρήξεις, άρχισε ο απελευθερωτικός αγώνας των Κυπρίων έναντι των Βρετανών.

Η 1η Απριλίου 1955, η μέρα που έχει μείνει στην ιστορία για την Κύπρο, η μέρα που σηματοδότησε την εξέγερσή κατά του Βρετανικού κατακτητή, η μέρα που συνδέθηκε με τη λέξη «ελευθερία». Ήταν 1η Απριλίου, 69 χρόνια πριν, που ακούστηκε στην Κύπρο η φωνή του Διγενή, που καλούσε τα παλληκάρια στα βουνά, για να πολεμήσουν και να σηκώσουν το λάβαρο της ελευθερίας.

Η δράση των ανταρτών ξεκίνησε τα ξημερώματα, εκμεταλλευόμενοι το σκότος ανατίναξαν το Ραδιοφωνικό Ίδρυμα Κύπρου, που ήταν υπό βρετανική κατοχή, αλλά και αστυνομικούς σταθμούς σε Λευκωσία, Λάρνακα, Αμμόχωστο και Λεμεσό. Συγκεκριμένα, όπως αναφέρει ο τύπος της εποχής, στο Ραδιοφωνικό Ίδρυμα είχαν εισβάλει και τέσσερα πρόσωπα και άναψαν πυρκαγιά, ενώ εκρήξεις ακούστηκαν σε αστυνομικούς σταθμούς στην πύλη Πάφου, καθώς και στο Γραφείο Παιδείας. Όσον αφορά στη Λάρνακα, στόχος ήταν ο αστυνομικός σταθμός και η Βιβλιοθήκη των Δικαστηρίων, ενώ στην Αμμόχωστο οι εκρήξεις ακούστηκαν στην αποθήκη του στρατού. Οι αντάρτες είχαν χτυπήσει και στη Λεμεσό και συγκεκριμένα στον αστυνομικό σταθμό.

Η πρώτη εμφάνιση της λέξης ΕΟΚΑ και ο όρκος

Ο τύπος της εποχής συνέχιζε τις επόμενες ημέρες να αναφέρεται σε εκρήξεις και να αναλύουν τα γεγονότα, για τα οποία προέκυψαν δεκατρείς συλλήψεις, εκ των οποίων και κάποιοι μαθητές. Μάλιστα, υπό τον φόβο πιθανής κλιμάκωσης των επιθέσεων, οι Αρχές της Βρετανίας ενίσχυσαν τις δυνάμεις της, ωστόσο δεν μπορούσαν να γνωρίζουν τι έκρυβαν για εκείνους τα επόμενα τέσσερα χρόνια.

Η λέξη «ΕΟΚΑ» έκανε την εμφάνιση της πρώτη φορά στον τύπο στις 5 Απριλίου 1955, με το ρεπορτάζ να συνοδεύει ο όρκος που έδιναν τα παλληκάρια που έτρεξαν στον ήχο της φωνής του Διγενή, για να δώσουνε τη μάχη εις της Κύπρου τα βουνά.

«Ορκίζομαι εις το όνομα της Αγίας Τριάδος ότι:

1. Θα αγωνιστώ με όλες μου τις δυνάμεις για την απελευθέρωση της Κύπρου από τον αγγλικό ζυγό, θυσιάζοντας και αυτήν την ζωή μου.
2. Δεν θα εγκαταλείψω τον αγώνα με οιονδήποτε πρόσχημα παρά μόνον όταν διαταχθώ από τον Αρχηγό της Οργάνωσης και αφού εκπληρωθεί ο σκοπός του αγώνα.
3. Θα πειθαρχήσω απόλυτα στις διαταγές του Αρχηγού της Οργάνωσης και μόνο σ’ αυτόν.
4. Αν συλληφθώ, θα τηρήσω απόλυτην εχεμύθεια τόσον για τα μυστικά της Οργάνωσης όσον και για τα ονόματα των συμμα¬χητών μου, έστω και εάν βασανιστώ για να ομολογήσω.
5. Δεν θα ανακοινώνω σε κανένα διαταγή της Οργάνωσης ή μυστικό το οποίον περιήλθεν στη γνώση μου παρά μόνον σε εκείνους για τους οποίους έχω εξουσιοδότηση από τον Αρχηγό της Οργάνωσης.
6. Τις πράξεις μου θα κατευθύνει μόνον το συμφέρον του αγώνα και θα είναι απηλλαγμένες από κάθε ιδιοτέλεια ή κομματικό συμφέρον.
7. Εάν παραβώ τον όρκο μου θα είμαι ΑΤΙΜΟΣ και άξιος πάσης τιμωρίας».

Η επικήρυξη του Γρηγόρη Αυξεντίου

Την ημέρα που έκανε την εμφάνισή της η λέξη «ΕΟΚΑ» ήταν και η ημερομηνία που ο τύπος δημοσίευσε την ανακοίνωση των Βρετανών για την επικήρυξη του υπαρχηγού της οργάνωσης, Γρηγόρη Αυξεντίου, που ήταν ο πιο τρανός και ξακουστός από όλους τους λεβέντες που πολέμησαν. «Γρηγόρης Πιερή ΑΥΞΕΝΤΙΟΥ εκ Λύσης. Είναι ηλικίας 35 ετών και ύψος 5 ποδών και 6 ιντσών, λεπτής σωματικής διαπλάσεως, με μαύρα μαλλιά, μελαγχροινός με στενόν, μαύρον μύστακα. Φορεί ενδυμασίαν από καφέ κασμήρι. Ειργάζετο ως οδηγός επιβατικού αυτοκινήτου.

Το πρόσωπο τούτο ανεχώρησεν εκ της οικίας του την 31η Μαρτίου 1955 και δεν επέστρεψεν έκτοτε. Αμοιβή εκ 250 λιρών θα δοθή εις το πρόσωπον, το οποίον θα παράσχη πληροφορίας, διά των οποίων θα δυνηθή η Αστυνομία να ανεύρη και συναντήση τον ΑΥΞΕΝΤΙΟΥ. Οιαδήποτε πληροφορία πρέπει να δοθή άνευ χρονοτριβής εις το Τμήμα Ανιχνεύσεως, Εγκληματω, Αρχηγείον Αστυνομίας Λευκωσίας, ή εις οιονδήποτε Αστυνομικόν Σταθμόν.

Πάσα δοθησόμενη πληροφορία θα θεωρήται ως άκρως εμπιστευτική».

Τις επόμενες ημέρες υπήρχαν αρκετές αναφορές για έρευνες στην οικία του και σε διάφορες περιοχές της Κύπρου, χωρίς να γνωρίζουν ότι δεν επρόκειτο να τον βρουν, παρά μόνο όταν τον δολοφόνησαν καίοντας τον στο κρησφύγετό του στα βουνά του Μαχαιρά.

Οι πρώτες εκτελέσεις αγωνιστών

Μιχαλάκης Καραολής και Ανδρέας Δημητρίου. Ήτανε οι δύο πρώτοι αγωνιστές που στις 10 Μαΐου 1956 πέρασαν στο πάνθεο των ηρώων. Ήταν οι δύο πρώτοι που εκτελέστηκαν από τους Άγγλους, που ήθελαν να δείξουν ότι ακόμη μπορούν να επιβληθούν στον κυπριακό λαό, που είχε για τα καλά ξεσηκωθεί και αντιστεκόταν.

Η είδηση της εκτέλεσης των δύο, αν και εκείνες τις ημέρες δεν παρουσιάστηκε στα Μέσα Ενημέρωσης, είχε γνωστοποιηθεί και προκάλεσε κύμα αντιδράσεων, με αποτέλεσμα να υπάρχουν σφοδρές μάχες σε όλο το νησί.

3 Μαρτίου 1957, ο Γρηγόρης ηρωικά μαχόμενος στον Μαχαιρά

Η ημέρα που αποτελεί σήμα κατατεθέν για την Κύπρο, 3 Μαρτίου 1957. Η ημέρα που ο σταυραετός του Μαχαιρά δολοφονήθηκε άνανδρα, όταν οι Βρετανοί πυρπόλησαν το κρησφύγετό του, αφού αντιλήφθηκαν ότι δεν επρόκειτο ο ίδιος να παραδοθεί. Ήταν ημέρα Κυριακή.

«Ο Γρηγόρης Πιερή Αυξεντίου εφονεύθη εις τα όρη του Μαχαιρά κατά τη διάρκεια πολύωρου μάχης. Το κρησφύγετον ανετινάχθη τελικώς διά νάρκης και ακολούθως επυρπολήθη διαποτισθέν με βενζίνην», ήταν το ένα πρωτοσέλιδο της μίας εφημερίδας. «Υπό ποίας δραματικάς συνθήκας έπεσε μαχόμενος ο Γρηγόρης Αυξεντίου, πρώην αξιωματικός του ελληνικού στρατού», ήταν το πρωτοσέλιδο άλλης εφημερίδας. «Λεπτμερής περιγραφή της μάχης παρά τον Μαχαιράν κατά την οποία εφονεύθη ο Γρηγόρης Αυξεντίου», ήταν το πρωτοσέλιδο τρίτης εφημερίδας. Όλες είχαν λεπτομερή ρεπορτάζ για την πολύωρη μάχη του σταυραετού του Μαχαιρά με τους Άγγλους.

Ο πατέρας του Γρηγόρη Αυξεντίου είχε αναγνωρίσει το καμένο πτώμα του, όμως οι κατακτητές δεν τους έδωσαν τα οστά να τα κηδεύσουν στη Λύση, τη γενέτειρά του, όπου επιβλήθηκε curfew, αλλά τον έθαψαν στις Κεντρικές Φυλακές, όπου έθαβαν όσους εκτελούσαν. Τα σημερινά Φυλακισμένα Μνήματα.

14 Μαρτίου 1957, ο Ευαγόρας πήρε την ανηφοριά για την ελευθερία

«Θα πάρω μιαν ανηφοριά,

θα πάρω μονοπάτια,

να βρω τα σκαλοπάτια

που πάν’ στη λευτεριά.

Τα σκαλοπάτια θ’ ανεβώ,

θα μπω σ’ ένα παλάτι,

το ξέρω, θα ‘ν’ απάτη,

δεν θα ‘ν’ αληθινό».

Στις 14 Μαρτίου ο μαθητής Ευαγόρας Παλληκαρίδης πήρε την ανηφοριά για την ελευθερία και το πάνθεο των ηρώων. «Θα βαδίσω με θάρρος προς την αγχόνην», είπε στους δικηγόρους του λίγες ημέρες πριν την εκτέλεσή του. Οι εφημερίδες πριν την εκτέλεσή του έγραφαν ότι γίνονταν προσπάθειες και κρούσεις προς την Βασίλισσα Ελισάβετ, ώστε να του παραχωρηθεί χάρη, κάτι που τελικά δεν έγινε.

Το απόγευμα της 13ης Μαρτίου, ο Παλληκαρίδης δέχθηκε μία τελευταία επίσκεψη από τους γονείς του, στις Κεντρικές Φυλακές. Ο τύπος ανέφερε πως ήταν ψύχραιμος και ευδιάθετος και φαίνεται να τους είπε «εύχομαι να είμαι ο τελευταίος ο οποίος θα εκτελεσθή». Η μητέρα του, του χάρισε τον χρυσό της σταυρό. Ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης, που από το πρωί τραγουδούσε για την ΕΟΚΑ και έψαλλε το «Υπερμάχω», εκτελέσθηκε διά απαγχονισμού τα μεσάνυχτα της 14ης Μαρτίου 1957.

Η είδηση του θανάτου του προκάλεσε έντονες αντιδράσεις σε όλη την Κύπρο και οδήγησε τους πολίτες στους δρόμους για διαδηλώσεις κατά των Εγγλέζων.

Η δολοφονία του Μάρκου Δράκου

«Μάρκος Δράκος και Πατάστος, Ζάκος και Καραολής, δώσανε με τόσους άλλους τη νεανική ζωή». Στις 18 Ιανουαρίου 1958 ένας ακόμα ήρωας, το όνομα του οποίου προκαλεί ρίγη συγκίνησης, πέρασε στην ιστορία. Μάρκος Δράκος. Ο νεαρός Μάρκος Δράκος «εφονεύθη κατόπιν ανταλλαγής πυροβολισμών μετά στρατιωτών εις την περιοχή Τροόδους», όπως έγραφε στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας «Έθνος».

Ο Μάρκος Δράκος θεωρείτο εκ των κυριότερων επιτελών του Γρίβα και εντοπίστηκε στην περιοχή Σολέας-Σινά Όρους, σε έρευνες που διεξήγαγαν οι Βρετανικές Αρχές, για να εντοπίσουν αγωνιστές. Ήταν μόλις 24 ετών. Το πτώμα του, όπως έγραφε ο τύπος, μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο Πεντάγυας, όπου διενεργήθηκε νεκροτομή, ενώ οι κατακτητές επέτρεψαν στον πατέρα του να ασπαστεί το σώμα του υιού του. Ο Μάρκος Δράκος είχε συλληφθεί τον Ιούλιο του 1995 και οδηγήθηκε στο Δικαστήριο, επειδή εντοπίστηκε με σφαίρες στην κατοχή του.

Η μάχη του Αχυρώνα Λιοπετρίου

«Η φονικότερα και δραματικότερα μάχη από της ενάρξεως της δράσεως της ΕΟΚΑ διεξήχθη την πρωΐαν της χθες εις το Λιοπέτρι», ήταν ο τίτλος της εφημερίδας Ελευθερία, στις 3 Σεπτεμβρίου 1958. Όπως έγραφε το ρεπορτάζ για τέσσερις ώρες οι αγωνιστές της ΕΟΚΑ και οι Άγγλοι στρατιώτες αντάλλαζαν πυρά για τέσσερις ώρες. «Διεξήχθη χθες εις το χωριόν Λιοπέτρι τετράωρος ένοπλος σύγκρουσις. Εφονεύθησαν τεσσάρες άνδρες της ΕΟΚΑ και εις στρατιώτης, ετραυματίσθησαν δε έτεροι πέντε Βρετανοί στρατιώται», ήταν το πρωτοσέλιδο του Φιλελευθέρου. «Τους ευκλεείς ήρωας της μάχης του Λιοπετρίου ενηγκαλίσθη το χώμα των υπερφήφανων γενέτειρών των», έγραφε η εφημερίδα Έθνος, δύο μέρες μετά τη μάχη.

Στο Λιοπέτρη είχαν καταφύγει στις 30 Αυγούστου οι αγωνιστές Ανδρέας Κάρυος, Φώτης Πιττάς, Ηλίας Παπακυριακού και Χρήστος Σαμαράς για να οργανωθούν. Ωστόσο, κάποιος τους είδε και το μαρτύρησε στους Άγγλους, οι οποίοι τους περικύκλωσαν. Η πρώτη προσπάθεια για να διασπάσουν τον κλοιό των κατακτητών έγινε την 1η Σεπτεμβρίου, περνώντας με αυτοκίνητο και πυροβολώντας τους, αλλά δυστυχώς απέτυχαν, με αποτέλεσμα να κλειστούν στον Αχυρώνα του Καλλή. Εκεί έμειναν μέχρι το πρωί της 2ας Σεπτεμβρίου, όταν οι Άγγλοι άνοιξα πυρ εναντίον τους για να τους απωθήσουν. Κατά τη διάρκεια της μάχης πέταξαν βόμβες και ροκέτες, όμως δεν τα κατάφεραν. Μάλιστα, προσπάθησαν να πυρπολήσουν τον αχυρώνα, χωρίς αποτέλεσμα. Τελικά, η μάχη έληξε γύρω στις 2:00 το μεσημέρι, όταν οι τέσσερις αγωνιστές έπεσαν μαχόμενοι.

Το «Μολών Λαβέ» του Κυριάκου Μάτση

19 Νοεμβρίου 1958. Ο Κυριάκος Μάτσης, ακολουθώντας το παράδειγμα του Γρηγόρης Αυξεντίου, φώναξε στους Άγγλους «Μολών Λαβέ, δεν θα πέσω ζωντανός εις τα χέρια σας» και στη συνέχεια σκοτώθηκε στο κρησφύγετό του στο Δίκωμο.

Ο Κυριάκος Μάτσης, που καταγόταν από την Κοκκινοτριμιθιά, ήταν εκ των υπαρχηγών της ΕΟΚΑ και έπεσε στη μάχη της 19ης Νοεμβρίου, όταν οι Άγγλοι τον περικύκλωσαν. «Εφονεύθη εντός κρησφυγέτου εις Δίκωμον ο εκ των υπαρχηγών της ΕΟΚΑ Κ. Μάρσης. Κληθείς υπό των Δυνάμεων Ασφαλείας να παραδοθή, ο Μάτσης απήντησε Σπαρτιατικώς: Δεν θα εξέλθω ζων, θα εξέλθω μαχόμενος και πυροβολών. Συνελήφθησαν δύο συντρόφοι του», έγραφε το πρωτοσέλιδο του Φιλελευθέρου.

«Μολών Λαβέ, δεν θα πέσω στα ζωντανός εις τα χέρια σας εβροντοφώνησεν αγερώχως ως άλλος Λεωνίδας ο πεσών χθες εις Κάτω Δίκωμον, Κυριάκος Χριστοφόρου Μάτσης», ήταν το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας «Έθνος». Το πτώμα του Κυριάκου Μάτση, όπως και του Γρηγόρη Αυξεντίου δεν δόθηκε στην οικογένειά του, αλλά τάφηκε στις Κεντρικές Φυλακές.