Επαναπατρίστηκαν πέραν των 800 αρχαιοτήτων-Οι παράνομες διακινήσεις και οι πωλήσεις σε δημοπρασίες

Πέραν των οχτακόσιων κυπριακών αρχαιοτήτων έχουν επαναπατριστεί του τελευταίους μήνες, μέσα από μια σειρά ενεργειών του Τμήματος Αρχαιοτήτων σε συνεργασία με το Υφυπουργείο Πολιτισμού, σε μια προσπάθεια να καταγραφούν στα μητρώα του κράτους και να είναι προσιτές στο κοινό της Κύπρου, όπως επίσης για να προστατευτεί η πολιτιστική κληρονομιάς της χώρας μας.

Σημειώνεται πως ως αποτέλεσμα της Τουρκικής εισβολής και της κατοχής του νησιού αρχαιολογικοί χώροι της Κύπρου έχουν καταστραφεί ολοσχερώς, ενώ σύμφωνα με το αρμόδιο Τμήμα, διενεργούνται παράνομες ανασκαφές σε περιοχές εξαιρετικά σημαντικού αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Εκκλησιαστικά μνημεία έχουν βεβηλωθεί, αλλάξει χρήση, είτε έχουν κατεδαφιστεί, ενώ ταυτόχρονα, κλάπηκαν λατρευτικές εικόνες και ιερά σκεύη, τοιχογραφίες και ψηφιδωτά καταστράφηκαν ή αποτοιχίστηκαν. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα μεγάλος αριθμός αρχαιοτήτων να εντοπιστεί σε δημοπρασίες διεθνώς και κατά τα πρώτα αυτά χρόνια μετά τον πόλεμο, έγιναν αρκετοί επαναπατρισμοί, κυρίως με τη συνεισφορά του Ιδρύματος Λεβέντη.

Λαμβάνοντας υπόψη τα πιο πάνω, σε μια προσπάθεια προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς και της καταπολέμησης της σύλησης και της παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αντικειμένων, οι οποίες αποτελούν προτεραιότητες υψίστης σημασίας για το Τμήμα Αρχαιοτήτων του Υφυπουργείου Πολιτισμού, μέσω διαφόρων ενεργειών και πρακτικών όπως, την παρακολούθηση και τη διερεύνηση των υποθέσεων, στην συνέχεια γίνονται οι ανάλογες ενέργειες για τον επαναπατρισμό των αρχαιοτήτων στην Κύπρο.

Σύμφωνα με καλά ενημερωμένες πηγές από το Υφυπουργείο Πολιτισμού, όλοι οι επαναπατρισμοί γίνονται με τις συντονισμένες ενέργειες του Τμήματος Αρχαιοτήτων, του Γραφείου Καταπολέμησης Παράνομης Κατοχής και Διακίνησης Αρχαιοτήτων της Αστυνομίας, της Interpol Λευκωσίας, της Νομικής Υπηρεσίας, του Υπουργείου Εξωτερικών και τις κατά τόπους Πρεσβείες, του Τμήματος Τελωνείων, της Εκκλησίας της Κύπρου και φυσικά της Εθνικής Επιτροπής για την Πάταξη της Σύλησης και της Παράνομης Διακίνησης Πολιτιστικής Κληρονομιάς. που έχει συσταθεί με απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου το 2015.

Τα σημαντικά εργαλεία στον αγώνα του επαναπατρισμού

Εξαιρετικά σημαντικό εργαλείο για την προστασία του πολιτιστικού πλούτου της Κύπρου, είναι τα προγράμματα ψηφιοποίησης του Τμήματος Αρχαιοτήτων αλλά και της Εκκλησίας, ενώ ανάμεσα στα αντικείμενα που καταχωρούνται στις βάσεις δεδομένων είναι και αντικείμενα που έχουν χαθεί ή κλαπεί ως αποτέλεσμα της Τουρκικής εισβολής αλλά και τα μνημεία που βρίσκονται στα κατεχόμενα. Συγκεκριμένα, το Τμήμα Αρχαιοτήτων έχει ξεκινήσει το πρόγραμμα «Monitoring The Movement of Cultural Objects», το οποίο συγχρηματοδοτείται από την Ελβετική Συνομοσπονδία και την Κυπριακή Δημοκρατία, το οποίο αφορά το σχεδιασμό ειδικού ψηφιακού συστήματος διαχείρισης πληροφοριών που αφορούν την εισαγωγή, εξαγωγή, δανεισμό, δημοπρασία, επαναπατρισμό αρχαιοτήτων αλλά και στοιχεία που αφορούν ανιχνευτές μετάλλων και ιδιωτικές συλλογές. Η λειτουργία του εν λόγο συστήματος, αναμένεται ότι θα διευκολύνει σημαντικά τον έλεγχο της διακίνησης πολιτιστικών αγαθών από τις αρμόδιες Αρχές.

Ακόμη, ο περί Αρχαιοτήτων Νόμος με τις διάφορές του τροποποιήσεις αποτελεί ένα ισχυρό νομοθετικό εργαλείο, το οποίο, σε συνδυασμό με άλλες εθνικές νομοθεσίες, όπως εναρμονιστικές νομοθεσίες της ΕΕ σχετικά με την εισαγωγή, εξαγωγή και επιστροφή πολιτιστικών αγαθών αλλά και τον Τελωνειακό και τον Ποινικό Κώδικα όπως και το ίδιο το Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας, διασφαλίζουν την προστασία και κρατική υπόσταση των αρχαιοτήτων και μνημείων του τόπου.

Οι ενέργειες, η παρακολούθηση και οι παράνομες δημοπρασίες

Όπως ανέφεραν οι ίδιες πηγές, η παρακολούθηση της πληθώρας των δημοπρασιών πολιτιστικών αντικειμένων που αναρτώνται στο διαδίκτυο, αποτελεί ένα σημαντικότατο μέρος του έργου του Τμήματος Αρχαιοτήτων, το οποίο σε καθημερινή βάση εντοπίζει κυπριακές αρχαιότητες προς πώληση και σε άμεση συνεργασία με την Αστυνομία Κύπρου και την Interpol αποστέλλει σχετικά αιτήματα, για διερεύνηση υποθέσεων.

Στις πλείστες περιπτώσεις, τα αντικείμενα που πωλούνται παράνομα σε δημοπρασίες, δεν συνοδεύονται από κάποιο ιστορικό νόμιμης απόκτησης που να αποδεικνύει ή έστω να υποδηλώνει τη νόμιμή τους εξαγωγή από την Κύπρο. Ανάλογα με τα στοιχεία που είναι διαθέσιμα για κάθε υπόθεση, γίνονται αντίστοιχοι χειρισμοί από πλευράς των κυπριακών Αρχών.

Ταυτόχρονα, σε άλλες υποθέσεις αρχαιότητες είχαν παραδοθεί οικειοθελώς από ευσυνείδητους ιδιώτες ή ιδρύματα και μουσεία, αφού υπάρχουν περιπτώσεις όπου πολίτες σε άλλα κράτη και συνήθως απόγονοι συλλεκτών, είχαν διαπιστώσει ότι έχουν στην κατοχή τους κυπριακές αρχαιότητες και αποφάσισαν να πράξουν το ηθικά ορθό, παραδίδοντάς τις στις κυπριακές αρχές.

Υποθέσεις επαναπατρισμού αρχαιοτήτων τους τελευταίους έξι μήνες

Παραδόθηκε τον Ιούνιο του 2024 στην Πρεσβεία της Κυπριακής Δημοκρατίας στο Παρίσι από τις Γαλλικές Αρχές, μια προχοή της δακτυλιόποδης κεραμικής της Ύστερης Εποχής του Χαλκού που είχε εντοπιστεί σε δημοπρασία στο διαδίκτυο.

Τον ίδιο μήνα επαναπατρίστηκε από τη Γερμανία πήλινη άμαξα της Κυπρο-Αρχαϊκής περιόδου που βρισκόταν σε ιδιωτική συλλογή στην περιοχή της Βόρειας Ρηνανίας-Βεστφαλίας και είχε εντοπιστεί να πωλείται στο διαδίκτυο. Ο επαναπατρισμός έγινε μετά από συντονισμένες ενέργειες των Κυπριακών αρχών με την Eurojust.

Τον Ιούλιο 2024 παραδόθηκε στις κυπριακές αρχές στο Βερολίνο από το Alexander Malios Research Institute for Cypriot Heritage and Archaeology που εδρεύει στη Λειψία, ένας αρχαίος κυπριακός σκύφος του 8ου αι. π.Χ. Το αντικείμενο είχε καταγραφεί στα μητρώα του Τμήματος Αρχαιοτήτων στην Αμμόχωστο πριν από το 1974.

Υπόθεση Μονάχου (Dikmen): Ο μεγαλύτερος σε αριθμό αντικειμένων επαναπατρισμός, με εμπλεκόμενο τον Τούρκο αρχαιοκάπηλο Aydin Dikmen. Ο Dikmen διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στη λεηλασία και σύληση που υπέστη το πολιτιστικό τοπίο της Κύπρου μετά το 1974. Το 1997 οι Γερμανικές αστυνομικές αρχές, ενεργώντας με βάση πληροφόρηση που έλαβαν από την Αστυνομία Κύπρου, διενήργησαν έφοδο σε διαμερίσματα του Dikmen στο Μόναχο, όπου ανακάλυψαν εκατοντάδες αντικείμενα κλεμμένα από περίπου 50 εκκλησίες, από αρχαιολογικούς χώρους και από αρχαιολογικές συλλογές στα κατεχόμενα. Εκκλησιαστικές εικόνες, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, ιερά σκεύη, χειρόγραφα και αρχαιολογικά αντικείμενα, ήταν ανάμεσα στο υλικό που κατασχέθηκε. Τα αντικείμενα αυτά χρονολογούνται από τη Νεολιθική περίοδο μέχρι και τον 19ο αιώνα και πολλά πρόκειται για σπάνια δείγματα της αρχαίας και νεότερης κυπριακής τέχνης. Μετά από δικαστικό αγώνα στο Περιφερειακό Δικαστήριο του Μονάχου, που διήρκησε 16 ολόκληρα χρόνια, ολοκληρώθηκε αισίως, μεταξύ 2013 και 2024 (συγκεκριμένα τον Ιούλιο) ο επαναπατρισμός πέραν των 250 κυπριακών αρχαιοτήτων από την υπόθεση Dikmen.

Στις 26 Ιουλίου του 2024 επαναπατρίστηκαν από τη Στουτκάρδη 37 κυπριακές αρχαιότητες που είχαν παράνομα εξαχθεί από την Κύπρο τη δεκαετία του 1960 από Γερμανό υπήκοο που εργαζόταν τότε στην Πρεσβεία της Γερμανίας στη Λευκωσία. Μετά το θάνατο του η κληρονόμος του επικοινώνησε με τις κυπριακές αρχές εκφράζοντας την επιθυμία της να παραδώσει τις αρχαιότητες για να επαναπατριστούν στην Κύπρο.

Την 1η Νοεμβρίου 2024 επαναπατρίστηκε από το Παρίσι, μια δακτυλιόσχημη προχοΐσκη της Ύστερης Εποχής του Χαλκού κυπριακής προέλευσης. Η αρχαιότητα είχε εντοπιστεί από το Τμήμα Αρχαιοτήτων να πωλείται σε διαδικτυακή δημοπρασία στις 23 Φεβρουαρίου 2024. Ενημερώθηκαν αμέσως οι αρμόδιες Γαλλικές αρχές μετά την παρέμβαση των οποίων, ο κάτοχος του αντικειμένου αποδέχθηκε να επιστρέψει οικοιοθελώς την αρχαιότητα στην Κυπριακή Δημοκρατία. Η προχοΐσκη παραδόθηκε από τις τον Επικεφαλής της Υπηρεσίας Καταπολέμησης της Εμπορίας πολιτιστικών αγαθών των Γαλλικών Αρχών στην Πρεσβεία της Κυπριακής Δημοκρατίας στο Παρίσι στις 5 Ιουλίου 2024.

Στις 8 Νοεμβρίου 2024 παραδόθηκε μελανή προχοΐσκη της Κυπρο-αρχαϊκής περιόδου στις αρχές της Κυπριακής Δημοκρατίας, στην Αυστραλία και συγκεκριμένα στην Ύπατη Αρμοστεία της Καμπέρας. Το αντικείμενο εντοπίστηκε μετά από έρευνα του Τμήματος Αρχαιοτήτων διαδικτυακά, σε οίκο δημοπρασιών και παραδόθηκε από τον κάτοχό της στις αρχές.

Στις 30 Νοεμβρίου 2024 παραδόθηκαν στις κυπριακές αρχές στη Βιέννη από τον O. D. 69 κυπριακές αρχαιότητες, για να επαναπατριστούν στην Κύπρο. Οι αρχαιότητες φυλάσσονταν σε διαμέρισμα στη Βιέννη, το οποίο κληρονόμησε ο κ. O. D. Ο ίδιος ήρθε άμεσα σε επαφή με τις κυπριακές αρχές στην Αυστρία και, αφού διαπιστώθηκε ότι είχαν εξαχθεί παράνομα από το έδαφος της Κυπριακής Δημοκρατίας, αποφάσισε όπως τις επιστρέψει. Πρόκειται για αρχαιότητες που χρονολογούνται από την Εποχή του Χαλκού μέχρι και την Οθωμανική περίοδο και αποτελούνται κυρίως από κεραμικά αγγεία, θραύσματα από λίθινα και πήλινα ειδώλια, γυάλινα μυροδοχεία, οστέινη περόνη και καπνοσύριγγα.

Στις 3 Δεκεμβρίου 2024 ολοκληρώθηκε ο επαναπατρισμός πέραν των 100 κυπριακών αρχαιοτήτων (όπως και ποσοτήτων θραυσμάτων από αρχαιότητες), που είχαν παραδοθεί στην Ύπατη Αρμοστεία από τις αστυνομικές αρχές του Ηνωμένου Βασιλείου και από ιδιώτες. Οι αρχαιότητες περιλαμβάνουν λίθινα εργαλεία της Νεολιθικής περιόδου (7η-6η χιλιετία π.Χ.), πήλινα αγγεία που χρονολογούνται από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (περ. 2000 π.Χ.) μέχρι τα Μεσαιωνικά χρόνια, ένα Κυπρο-Αρχαϊκό ειδώλιο, πήλινους λύχνους της Ρωμαϊκής περιόδου, κοσμήματα διαφόρων περιόδων, χάλκινα νομίσματα και θρησκευτικές εικόνες, κυρίως του 19ου – αρχών του 20ου αιώνα. Επαναπατρίσθηκε επίσης και αριθμός θραυσμάτων από λίθινα, πήλινα και γυάλινα αγγεία και ψηφίδες.

Οι αρχαιότητες, οι οποίες είχαν εξαχθεί παράνομα από την Κύπρο κατά τις δεκαετίες 1960 και 1970, παραδόθηκαν στην Ύπατη Αρμοστεία, είτε μετά από σχετικά αιτήματα του Τμήματος Αρχαιοτήτων (μέσω του Γραφείου Καταπολέμησης Παράνομης Κατοχής και Διακίνησης Αρχαιοτήτων και της Interpol Λευκωσίας), προς τις αρχές του Ηνωμένου Βασιλείου για απόσυρση των αρχαιοτήτων από δημοπρασίες ή μετά από οικειοθελείς παραδόσεις από άτομα που ζουν στο Ηνωμένο Βασίλειο και που επιθυμούν να συμβάλουν στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς της Κύπρου.

Στις 7 Δεκεμβρίου 2024, παραδόθηκαν, στην Ύπατη Αρμοστεία στο Λονδίνο, από τον κο. Κώστα Παρασκευαϊδη, Διευθυντή της εταιρίας ArtAncient με έδρα το Λονδίνο, μια κυπριακή αρχαιότητα για να επαναπατριστεί στην Κύπρο. Πρόκειται για έναν ζωόμορφο ασκό της Μέσης Εποχής του Χαλκού (περ. 2000 π.Χ.). Το αντικείμενο είχε καταγραφεί στα μητρώα του Τμήματος Αρχαιοτήτων στην Αμμόχωστο πριν από το 1974. Ως αποτέλεσμα της τουρκικής εισβολής η αρχαιότητα κλάπηκε και εξήχθη παράνομα από την Κύπρο και έκτοτε αγνοείτο.

Στις 10 Δεκεμβρίου 2024 παραδόθηκαν στο Claremont (Λος Άντζελες, Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής) συνολικά 266 κυπριακές αρχαιότητες από τον Αντιπρόεδρο Ακαδημαϊκών Υποθέσεων του Harvey Mudd College Καθηγητή Tom Donnelly στην Υφυπουργό Πολιτισμού δρα Βασιλική Κασσιανίδου. Πρόκειται για συλλογή αρχαιοτήτων που εξήχθη από τον Harvey Mudd, συνιδρυτή και ιδιοκτήτη της Cyprus Mines Corporation, της εταιρείας δηλαδή που, μεταξύ άλλων, εκμεταλλευόταν το μεταλλείο της Σκουριώτισσας μέχρι το 1976. Οι αρχαιότητες εξήχθησαν από το νησί με άδεια από το νεοσύστατο Τμήμα Αρχαιοτήτων της αποικιοκρατικής κυβέρνησης τη δεκαετία του 1930 και μεταφέρθηκαν στο Λος Άντζελες. Μετά το θάνατό του Harvey Mudd, η οικογένειά του ίδρυσε το Harvey Mudd College και όταν έφυγε από τη ζωή και η σύζυγός του, η συλλογή παραχωρήθηκε από την οικογένειά του στο πανεπιστήμιο αυτό.

Το 2017 η Υφυπουργός Πολιτισμού, στο πλαίσιο έρευνάς της ως ακαδημαϊκός για τα αρχαία μεταλλεία, ήρθε σε επαφή με το Harvey Mudd College, ζητώντας να μελετήσει τη συλλογή αρχαιοτήτων. Η Πρόεδρος του Πανεπιστημίου ενημέρωσε την εγγονή του Harvey Mudd κα Victoria Mudd, η οποία εξέφρασε την επιθυμία όπως οι αρχαιότητες παραχωρηθούν στις κυπριακές αρχές και επιστρέψουν στην Κύπρο. Τον Δεκέμβριο του 2018 υπεγράφη η σχετική συμφωνία για δωρεά των αρχαιοτήτων από το Harvey Mudd College στο Πανεπιστήμιο Κύπρου από την Πρόεδρό του καθηγήτρια Maria Klawe και τον τέως Πρύτανη του Πανεπιστημίου Κύπρου καθηγητή Κωνσταντίνο Χριστοφίδη.

Η συλλογή περιλαμβάνει πήλινα αγγεία και λύχνους, γυάλινα αντικείμενα, πυξίδα, γυναικεία ειδώλια από πηλό και ένα γυναικείο κεφάλι από ασβεστόλιθο, όπως και σημαντικό αριθμό χάλκινων εργαλείων και καθρεφτών. Τα αντικείμενα χρονολογούνται από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού μέχρι και τη Ρωμαϊκή Εποχή. Ανάμεσα στα αντικείμενα της συλλογής ξεχωρίζει ένα τάλαντο χαλκού σε σχήμα δοράς βοδιού της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (1600-1050 π.Χ.). Αυτή ήταν η μορφή, με την οποία εξήγαγαν τον Κυπριακό χαλκό κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία, όπως δείχνουν ευρήματα σε όλη την Ανατολική και Κεντρική Μεσόγειο. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά σημαντικό αντικείμενο, αφού είναι μόλις το τρίτο τέτοιο τάλαντο που έχει βρεθεί ποτέ στην Κύπρο. Από τα άλλα δύο το ένα βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο και το άλλο στο Κυπριακό Μουσείο. Το Τμήμα Αρχαιοτήτων προχωρεί με τη συσκευασία των αρχαιοτήτων και τον επαναπατρισμό τους εντός των επόμενων ημερών, σχεδόν 100 χρόνια μετά από την εξαγωγή τους από την Κύπρο.