Κάτω από την κουκούλα του χουλιγκανισμού-Η κανονικοποίηση της βίας και η αποτυχία παραδοσιακών θεσμών

Τα αίτια που οδηγούν σε ακραίες συμπεριφορές, όπως ο χουλιγκανισμός που παρουσιάζει έξαρση και στην Κύπρο, όπως και στον υπόλοιπο ευρωπαϊκό χώρο, αναλύει ο καθηγητής Συγκριτικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, Δρ. Γιάννης Κατσουρίδης, ο οποίος εξηγεί πως ο χουλιγκανισμός έχει βαθιές ρίζες σε οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς παράγοντες.

Ο Δρ. Κατσουρίδης, ο οποίος είναι και μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής για την Πρόληψη και Αντιμετώπιση της Βίας στους Αθλητικούς Χώρους, υποδεικνύει μεταξύ άλλων πως τα μέτρα που λαμβάνονται, όπως αυτά που λήφθηκαν πρόσφατα στην Ελλάδα, αποτελούν συλλογική τιμωρία για πράξεις ορισμένων ατόμων, ενώ παράλληλα, όπως ο ίδιος ανέφερε, πρόκειται για έκφραση αδυναμίας των κοινωνιών και της πολιτείας να επιλύσουν το ζήτημα παρά ένδειξη σωστής και επιτυχούς αντιμετώπισης του.

Ως προς τους λόγους αυτής της έξαρσης, ο Δρ. Κατσουρίδης, υποδεικνύει πως εχει αλλάξει η κουλτούρα της κοινωνίας μας, με τη βία να γίνεται ολοένα και πιο αποδεκτή. Όπως εξηγεί, εχει κανονικοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό εξού και εκφράζεται παντού, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα φαίνεται ή παρουσιάζεται και ως μάγκικη ή cool συμπεριφορά, ειδικά ανάμεσα στη νεολαία.

Διαβάστε παρακάτω τη συνέντευξη του Δρ. Γιάννου Κατσουρίδη:

• Ο χουλιγκανισμός αποτελεί μια μορφή βίας που τα τελευταία χρόνια, λαμβάνει τεράστιες διαστάσεις, όχι μόνο στην Κύπρο και την Ελλάδα, που είδαμε πρόσφατα τραγικά γεγονότα αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη. Που αποδίδετε αυτή την έξαρση;

Η διαπίστωση είναι ορθή ως προς το σημείο της έξαρσης των βίαιων συμπεριφορών. Πρέπει όμως να διακρίνουμε τις διάφορες μορφές βίας. Δεν είναι όλα όσα βλέπουμε χουλιγκανισμός. Ο χουλιγκανισμός είναι μια συγκεκριμένη μορφή βίας από τις πολλές που δυστυχώς υπάρχουν μέσα στις κοινωνίες. Ο χουλιγκανισμός είναι ένα συγκεκριμένο βίαιο κοινωνικό φαινόμενο που αναφέρεται στην απείθαρχη και βίαιη συμπεριφορά και που συνήθως συνδέεται με αθλητικές εκδηλώσεις, ή άλλες δημόσιες συγκεντρώσεις. Περιλαμβάνει επιθετικές και συχνά καταστροφικές ενέργειες από μια ομάδα ατόμων, αυτούς που ονομάζουμε χούλιγκανς, οι οποίοι επιδίδονται σε άτακτη συμπεριφορά, όπως καυγάδες, βανδαλισμούς και άλλες μορφές αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Όπως έχουν αυξηθεί ευρύτερα τα φαινόμενα βίας και παραβατικής συμπεριφοράς έχουν αυξηθεί και τα περιστατικά χουλιγκανισμού.

Το ζήτημα του χουλιγκανισμού δεν είναι ένα φαινόμενο των τελευταίων χρόνων και δεν πρέπει να μας εκπλήσσει η όποια έξαρση του φαινομένου. Επίσης, δεν πρέπει να το αντιμετωπίζουμε ως ένα κυπριακό φαινόμενο, όπως πολύ σωστά σημειώνετε και στην ερώτηση σας. Πολλές χώρες, ανά το παγκόσμιο και σε όλα τα κράτη-μέλη της ΕΕ αντιμετωπίζουν το ίδιο πρόβλημα και μάλιστα σε μεγαλύτερη έκταση από ότι στην Κύπρο.

Η έξαρση της βίαιης συμπεριφοράς, γενικά, πρέπει τεθεί σε ένα πλαίσιο για να μπορέσει να γίνει κατανοητή ολοκληρωμένα. Το πρώτο στοιχείο που νομίζω πρέπει να συνυπολογίσουμε είναι την τεράστια και πολλές φορές απότομη κοινωνική αλλαγή που έχει συντελεστεί στην Ευρώπη και στην χώρα μας τα τελευταία 20 χρόνια. Μια συμπυκνωμένη αλλαγή που οδήγησε σε αποπροσανατολισμό μεγάλες μερίδες της κοινωνίας. Οι λαοί της Ευρώπης όπως και της Κύπρου βιώνουν συνεχόμενα κρισιακά φαινόμενα τις τελευταίες δύο δεκαετίες, που προκαλούν αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων και των κοινωνικών αδιεξόδων και που με τη σειρά τους οδηγούν μερίδες του πληθυσμού στην υιοθέτηση αντισυμβατικών μέτρων αντιμετώπισης των καταστάσεων και δυστυχώς η βία είναι τέτοιος τρόπος. Ο κόσμος και ειδικότερα οι νέοι λειτουργούν σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που αλλάζει δραματικά, χωρίς σταθερές αναφορές, με εργαζόμενους γονείς που δουλεύουν ολοένα και περισσότερο και με ολοένα και λιγότερα δικαιώματα και ελεύθερο χρόνο, με συνέπεια να μην βρίσκονται κοντά στα παιδιά τους. Όλο αυτό το σκηνικό δημιουργεί αποπροσανατολισμό, απώλεια ταυτότητας και ο άνθρωπος βρίσκεται συνεχώς σε αναζήτηση.

Για να μπορέσουμε όμως να προσεγγίσουμε ολοκληρωμένα το ζήτημα της βίας στην Κύπρο, θα πρέπει να την εντάξουμε στο ευρύτερο πλαίσιο που γίνεται δυστυχώς κατανοητή πλέον η βία στη χώρα μας. Η βία δυστυχώς τείνει να διασπείρεται στην κοινωνία μας ως βασικός τρόπος επίλυσης διαφορών. Έχει αλλάξει δηλαδή η κουλτούρα της κοινωνίας μας, με τη βία να γίνεται ολοένα και πιο αποδεκτή. Έχει κανονικοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό εξού και εκφράζεται παντού: στο σπίτι, στο σχολείο, στο οδήγημα, στην έξοδο, κτλ. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα φαίνεται ή παρουσιάζεται και ως μάγκικη ή cool συμπεριφορά, ειδικά ανάμεσα στη νεολαία.

• Ένα άλλο ερώτημα που προκύπτει, έχει να κάνει με τα κατασταλτικά μέτρα που εφαρμόζονται. Στην Ελλάδα για παράδειγμα, εδώ και χρόνια εφαρμόζεται το μέτρο απαγόρευσης φιλάθλων στα εκτος εδρας. Τώρα μετά τα τελευταία τραγικά γεγονότα, λήφθηκε απόφαση για αγώνες κεκλεισμένων των θυρών για δύο μήνες. Μπορούν τέτοιας φιλοσοφίας μέτρα να επιλύσουν το πρόβλημα;

Αν τα κοινωνικά προβλήματα και στη συγκεκριμένη περίπτωση τα προβλήματα στον χώρο του αθλητισμού και του ποδοσφαίρου ειδικότερα, λύνονταν μόνο με κατασταλτικά μέτρα θα είχαν λυθεί εδώ και δεκαετίες, αφού αυτή είναι η εύκολη καταφυγή πολλών κυβερνήσεων σε Κύπρο, Ελλάδα και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Ας δούμε τις συμβαίνει στις φυλακές όχι μόνο στην Κύπρο, αλλά παγκόσμια. Μπαίνουν μικροεγκληματίες και βγαίνουν απόφοιτοι εγκληματικών σχολών. Στον χώρο του αθλητισμού και του ποδοσφαίρου ειδικότερα, το μέτρο των κεκλεισμένων των θυρών αγώνων εφαρμόζεται επίσης εδώ και χρόνια. Έχει σταματήσει τη βία; Για μένα το μέτρο αυτό αποτελεί μια συλλογική τιμωρία για πράξεις ορισμένων ατόμων. Το θεωρώ λάθος και ατυχές. Αποτελεί έκφραση αδυναμίας των κοινωνιών και της πολιτείας να επιλύσουν το ζήτημα παρά ένδειξη σωστής και επιτυχούς αντιμετώπισης του.

Θεωρώ μυωπική λοιπόν την όποια προσέγγιση επικεντρώνεται μόνο σε μέτρα καταστολής. Κάτι τέτοιο υπονοούν πολλοί δημοσιολόγοι και αξιωματούχοι όταν αναφέρονται στην ανάγκη να εφαρμόσουμε Θατσερικούς νόμους και μέτρα στον αθλητισμό. Οι οποίοι νόμοι και μέτρα το μόνο που κατάφεραν ήταν να επιταχύνουν την εμπορευματοποίηση του ποδοσφαίρου, να αυξήσουν τις τιμές των εισιτηρίων σε επίπεδα που στους αγώνες της Premier League να μπορούν να πηγαίνουν μόνο πολύ ευκατάστατα άτομα και να μεταφέρουν τη βία σε άλλα σημεία της κοινωνίας και σε άλλα σημεία του αθλητισμού. Είναι αυτό επίλυση του προβλήματος ή στρουθοκαμηλισμός;

Εξίσου μυωπική θεωρώ την προσέγγιση που θεωρεί ότι μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τη βία που είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο και εκδηλώνεται σε όλα τα πεδία κοινωνικής δράσης του ανθρώπου, με νομοθεσίες και μέτρα μόνο σε ένα πεδίο, παραδείγματος χάριν στον αθλητισμό και στο ποδόσφαιρο. Η αντιμετώπιση της βίας είτε στους αθλητικούς χώρους, είτε εντός της οικογένειας, είτε στα σχολεία που και εκεί βρίσκεται σε έξαρση δυστυχώς, απαιτεί ολοκληρωμένες παιδαγωγικές προσεγγίσεις με πολυδιάστατο χαρακτήρα. Θα υπάρχουν βέβαια και μέτρα καταστολής αλλά όχι ως προμετωπίδα και όχι ως το βασικό ή μοναδικό πολλές φορές στοιχείο αντιμετώπισης αυτών των συμπεριφορών. Θεωρώ κρίσιμο στοιχείο τα μέτρα πρόληψης να ξεκινούν σε νεαρές ηλικίες: στα σχολεία από το δημοτικό και αφού αναφερόμαστε στον χώρο του αθλητισμού και ειδικά του ποδοσφαίρου στις ακαδημίες των ομάδων.

• Σε ότι αφορά την Κύπρο, πώς συνδέεται ο χουλιγκανισμός, με άλλα κοινωνικά ή πολιτικά θέματα, όπως για παράδειγμα, το μεταναστευτικό, τα οικονομικά προβλήματα ή ακόμα και το Κυπριακό; Σήμερα θεωρείτε πως οι 15χρονοι-16χρονοι, έχουν λόγους για να βγάζουν τόση οργή, μίσος και διάθεση για βία;

Θεωρώ αυτονόητη τη σύνδεση των φαινομένων που έχετε σημειώσει. Έχει αποδειχτεί και με πολλές εμπειρικές έρευνες ανά το παγκόσμιο. Ο χουλιγκανισμός και γενικότερα η βίαιη συμπεριφορά έχει βαθιές ρίζες σε οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες. Φαινόμενα όπως η ανεργία, η φτώχεια και η έλλειψη προοπτικής δημιουργούν ένα κλίμα απογοήτευσης και ανασφάλειας που συνδέονται με τις αποτυχίες του συστήματος αλλά και με το μεταναστευτικό. Στην απουσία διεξόδων, το κοινωνικό πλαίσιο «ενθαρρύνει» τη συμμετοχή σε ομάδες με βίαια χαρακτηριστικά και που οδηγούν σε συμπεριφορές χούλιγκαν. Υπάρχει βέβαια και το αντίστροφο φαινόμενο. Να υποθάλπονται τέτοιες συμπεριφορές συνήθως από ομάδες της ακροδεξιάς για να τροφοδοτείται το δικό τους αφήγημα.

Σε αρκετές περιπτώσεις και ειδικά σε εθνοτικά διαιρεμένες ή μεικτές κοινωνίες, η δράση των χούλιγκανς συχνά συνδέεται με φυλετικές ή εθνοτικές συγκρούσεις και διαφορές, καθιστώντας την έναν τρόπο έκφρασης της εχθρότητας μεταξύ διαφορετικών ομάδων. Σε σχέση με το μεταναστευτικό, το έχουμε δει να εκφράζεται από οργανωμένα οπαδικά σύνολα κυρίως ακροδεξιών αναφορών απέναντι σε μετανάστες σε πολλές χώρες αλλά και στην Κύπρο. Πολύ πρόσφατο το γεγονός στη Λεμεσό όπου, όπως όλα τα στοιχεία μαρτυρούν, υπήρχε εμπλοκή οργανωμένων ακροδεξιών οπαδών ποδοσφαιρικής ομάδας.

Για τις νεαρές ηλικίες που αναφέρεστε έχω ήδη σημειώσει πιο πάνω το πλαίσιο μέσα στο οποίο μεγαλώνουν και κοινωνικοποιούνται. Ένα πλαίσιο δυστυχώς πολύ αρνητικό. Ζουν σε ένα σύστημα με πολλαπλά αδιέξοδα, με όξυνση των κοινωνικών ανισοτήτων και αδιεξόδων, με ένταση εργασίας, με ένταση της παραπαιδείας, με απουσία προτύπων, με ΜΜΕ που προβάλλουν το εύκολο κυνήγι κέρδους και δημοσιότητας και με αποδυνάμωση παραδοσιακών ταυτοτήτων που λειτουργούσαν ως άγκυρες. Όλα αυτά, λειτουργούν ως σωρευτές οργής ανάμεσα στους νέους, την οποία και εκτονώνουν με βίαιες συμπεριφορές. Με άλλα λόγια, οι νέοι είναι οι τελευταίοι τους οποίους πρέπει να δαχτυλοδείξουμε.

• Ποιοι άλλοι παράγοντες κρύβονται πίσω από τις εξάρσεις βίας στα κυπριακά γήπεδα;

Πέραν των στοιχείων που ήδη αναφέραμε πρέπει επίσης να συνυπολογίσουμε ότι η βία αφορά και σε ομαδικές δυναμικές, όπου τα άτομα σχηματίζουν οργανωμένες και ενίοτε ανώνυμες ομάδες για να διοχετεύσουν τη δράση τους. Αυτή η δράση σε μερικές περιπτώσεις καταλήγει σε βίαιες δραστηριότητες. Αυτές οι ομάδες μοιράζονται μια αίσθηση ταυτότητας και ανήκειν, συχνά με επίκεντρο μια αθλητική ομάδα ή μια συγκεκριμένη υποκουλτούρα.

Είναι ένα φαινόμενο δηλαδή ο χουλιγκανισμός που συχνά αναδύεται στο πλαίσιο διαφόρων υποκουλτούρων (subcultures) που έχουν δικές τους νόρμες και αξίες. Η βίαιη συμπεριφορά επηρεάζεται πολλές φορές από την ταύτιση τους με αυτές τις υποκουλτούρες. Η συμμετοχή μελών αυτών των ομάδων σε βίαιες ενέργειες μπορεί να θεωρείται ως ένας τρόπος ενίσχυσης της ομαδικής και εν προκειμένω της οπαδικής ταυτότητας. Η άνοδος της ακροδεξιάς είναι ένα ακόμα φαινόμενο που έχει εμπειρικά αποδειχτεί ότι οδηγεί σε αύξηση των βίαιων συμπεριφορών στα γήπεδα με στοχευμένες μάλιστα επιθέσεις έναντι αυτών που θεωρούν ως ιδεολογικούς εχθρούς. Η αυξημένη χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών ουσιών μπορεί επίσης να επιδεινώσει την ατμόσφαιρα σε αθλητικά γεγονότα και άλλες δημόσιες συγκεντρώσεις, ενθαρρύνοντας επιθετικές συμπεριφορές.

• Η πλειοψηφία των χούλιγκαν, όπως φαίνεται και από φωτογραφίες και βίντεο, είναι κυρίως νεαρής ηλικίας. Ποιος είναι ο ρόλος και οι ευθύνες, παραδοσιακών θεσμών, όπως το εκπαιδευτικό σύστημα και η οικογένεια, για αυτή την κατάσταση;

Βιώνουμε την αποτυχία ή και την μετάλλαξη πολλών παραδοσιακών θεσμών όπως αυτούς που αναφέρατε. Ζούμε σε μια εποχή επιταχυνόμενης και γεωμετρικής αλλαγής. Μεγάλης έντασης εργασίας με πολύ λίγο ελεύθερο χρόνο. Εκπαιδευτικά συστήματα με λανθασμένους ή απαρχαιωμένους προσανατολισμούς που δεν ανταποκρίνονται ούτε στις σύγχρονες ανάγκες και πραγματικότητες, ούτε και σε ορθές παιδαγωγικές λειτουργίες. Έχει δημιουργηθεί ένα σύστημα βαθμοθηρικό και άκρως ανταγωνιστικό που περιθωριοποιεί και εξοντώνει τους νέους.

Η οικογένεια στην Κύπρο δεν έχει πλέον τον ρόλο που παρελθόντος αφού η υπερβολική ένταση της εργασίας και τα εξοντωτικά ωράρια δεν επιτρέπουν στους γονείς να βρίσκονται κοντά στα παιδιά τους όπως το παρελθόν. Αυτά όμως δεν πρέπει να τα βλέπουμε με μια λογική επιστροφή σε ένα παρελθόν που δεν θα έρθει ποτέ. Οι αλλαγές είναι μέρος μιας εξέλιξης πολύ είτε μας αρέσει είτε όχι είναι υπαρκτή. Σαφέστατα έχουν ρόλο να διαδραματίσουν και το εκπαιδευτικό σύστημα και η οικογένεια, αλλά ο θεσμός εκείνος που πρέπει να τους δώσει τα εφόδια για να το πράξουν είναι η οργανωμένη πολιτεία. Με ενίσχυση των οικογενειακών δομών, με ενίσχυση του κοινωνικού κράτους, με ενίσχυση και αναπροσανατολισμό του εκπαιδευτικού συστήματος, και με πολλά άλλα.

• Θεωρείτε ότι τα μέτρα που κατά καιρούς λήφθηκαν από την πολιτεία, όπως η κάρτα φιλάθλου, ή αργότερα, το πακέτο μέτρων που παρουσίασε η υπουργός Δικαιοσύνης, είναι αποτελεσματικά για την πρόληψη των φαινομένων βίας στα γήπεδα;

Τα περισσότερα εξ’ αυτών των μέτρων είναι ιστορικά μονόπλευρα και έχουν κυρίως κατασταλτικό χαρακτήρα. Για την κάρτα φιλάθλου έχω την προσωπική μου άποψη που είναι αρνητική. Είναι ένα μέτρο που στην πράξη δεν εφαρμόζεται, αλλά αυτό είναι μια άλλη μεγάλη συζήτηση. Το τελευταίο πακέτο μέτρων που παρουσίασε η υπουργός έχει όντως πτυχές διαφορετικής προσέγγισης και αυτό είναι κατά τη γνώμη μου θετικό, αφού περιλαμβάνει δράσεις πέραν της καταστολής, δράσεις στα σχολεία, στις αθλητικές ακαδημίες, κτλ. Απαιτεί όμως μεγάλη και περαιτέρω προσπάθεια ώστε να μην εγκλωβιστεί σε ένα αστυνομικό και κατασταλτικό πλαίσιο και φακό. Να μην παρεξηγηθώ. Δεν λέω ότι δεν χρειάζονται και μέτρα καταστολής. Λέω ότι δεν είναι η λύση μόνο αυτά ή κυρίως αυτά. Είναι ένα τμήμα ενός συνολικού πακέτου.

Απαιτείται να εμπλακούν περισσότερες δομές, υπηρεσίες ακόμα και υπουργεία για να δοθεί και άλλος χαρακτήρας στα μέτρα. Θεωρώ ότι ακόμα και οι οργανωμένοι οπαδοί και τα σωματεία (που είναι εταιρίες βέβαια πλέον τα περισσότερα) πρέπει να αποκτήσουν μεγαλύτερη εμπλοκή και ρόλο στην όλη συζήτηση. Κάτι που ορισμένες χώρες στην ΕΕ το κάνουν.

• Όταν γίνονται διάφορα επεισόδια, συχνά οι ευθύνες πηγαίνουν και στην Αστυνομία για τους χειρισμούς της. Από την άλλη, αφενός δεν είδαμε ποτέ να τιμωρούνται αυτοί που έχουν την ευθύνη των επιχειρησιακών σχεδιασμών, αφετέρου η θέση της Αστυνομίας, είναι πως αποτελεί τον εύκολο στόχο για κριτική. Τελικά, τι θεωρείτε ότι ισχύει;

Ενδεχομένως και τα δύο. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η αδυναμία των αρχών να ελέγξουν και να αποτρέψουν τέτοιες συμπεριφορές είναι η αιτία τέτοιων πράξεων. Σε άλλες περιπτώσεις μπορεί όντως να ισχύει αυτό που επικαλείται η αστυνομία. Η κάθε περίσταση πρέπει να αντιμετωπίζεται ξεχωριστά και με τις δικές της ιδιαιτερότητες και δεδομένα.