Ανοίγει η συζήτηση για τα checks and balances στη Βουλή-Στόχος οι θεσμικές ισορροπίες

Τη συζήτηση για τα διαχρονικά προβλήματα που παρουσιάζονται στην Κυπριακή Δημοκρατία λόγω έλλειψης μηχανισμών ελέγχων και ισορροπιών (checks and balances) σε σχέση με θεσμούς και ευρύτερα σε σχέση με ζητήματα εξουσίας και λειτουργίας του κράτους, θα ξεκινήσει την Τετάρτη η Επιτροπή Θεσμών, Αξιών και Επιτρόπου Διοικήσεως της Βουλής. Πρόκειται για αυταπάγγελτη εξέταση του θέματος, κατόπιν εισήγησης του βουλευτή του ΔΗΣΥ Δημήτρη Δημητρίου και της βουλεύτριας του ΑΚΕΛ Ειρήνης Χαραλαμπίδου.

Για να συμβάλουν στη συζήτηση έχουν προσκληθεί εκπρόσωποι της Νομικής Υπηρεσίας (η οποία, ωστόσο, απέφυγε να παρουσιαστεί σε προηγούμενες συνεδρίες της Επιτροπής Θεσμών που έχει προσκληθεί), του Παγκύπριου Δικηγορικού Συλλόγου, καθώς και των νομικών σχολών των κυπριακών πανεπιστημίων.

Στην ουσία η Βουλή φαίνεται να επιδιώκει μία επικαιροποίηση του τρόπου με τον οποίο διορίζονται και ασκούν εξουσίες διάφοροι κρατικοί αξιωματούχοι, με στόχο να είναι πιο συμβατός με τις σύγχρονες ανάγκες για λογοδοσία και διαφάνεια και να διευκολύνεται η λειτουργία του κράτους. Αυτή τη στιγμή, μία σειρά από αξιωματούχους διορίζονται κατ’ επιλογήν της εκτελεστικής εξουσίας, χωρίς να υπάρχει οποιαδήποτε πρόνοια για έλεγχο από τη νομοθετική εξουσία ή η όποια διαδικασία συναπόφασης. Σε αρκετές περιπτώσεις τα πρόσωπα αυτά δεν έχουν όριο θητειών και παραμένουν στις θέσεις τους μέχρι τη συνταξιοδότησή τους, με δυσκολία απομάκρυνσής τους, ως βασιλικότεροι του βασιλέως. Στην ουσία οι Κυβερνήσεις αλλάζουν αλλά αυτοί οι θεσμικοί αξιωματούχοι, που αποτελούσαν επιλογές μίας προηγούμενης Κυβέρνησης, παραμένουν χωρίς να υπάρχει ιδιαίτερο περιθώριο ελέγχου του τρόπου που ασκούν τις εξουσίες τους.

Είναι ξεκάθαρο πως το θέμα είναι πολύπλοκο και έχει πολιτική αλλά και νομική πτυχή που αγγίζει το Σύνταγμα, καθώς λόγω της διάκρισης των εξουσιών δεν μπορεί η Βουλή να επιβάλλει άτομα στην εκτελεστική εξουσία αλλά ούτε και να περιορίζει την ενάσκηση των εξουσιών της. Γι’ αυτό και ο όποιος αναβαθμισμένος της ρόλος της Βουλής στη διαδικασία επιλογής θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη αυτόν τον περιορισμό. Η παρουσία τόσων πολλών νομικών στη συνεδρία αποσκοπεί στο να καταγραφούν απόψεις για το πώς αυτό μπορεί να γίνει σωστά και αποτελεσματικά.

Ενδεχομένως να αναζητηθεί ένα μοντέλο παρόμοιο με αυτό που υπάρχει στην περίπτωση του Επιτρόπου Διοικήσεως, για τον οποίο απαιτείται έγκριση της απόφασης της εκτελεστικής εξουσίας στη Βουλή, έτσι ώστε να υπάρχει θεσμικό αντίβαρο στη διαδικασία λήψης απόφασης. Η συνταγματικότητα αυτού του νόμου δεν έχει αμφισβητηθεί μέχρι στιγμής και, ως εκ τούτου, μπορεί να λειτουργήσει ως προηγούμενο, κατά την άποψη κάποιων βουλευτών τουλάχιστον.

Υπενθυμίζεται, ωστόσο, πως κατά την πρόσφατη διαδικασία του επαναδιορισμού της Μαρίας Στυλιανού Λοττίδη, καταγράφηκαν διαφωνίες ως προς την ερμηνεία του ρόλου της Βουλής στη διαδικασία ανάμεσα στα κόμματα. Γι’ αυτό και γίνεται κατανοητό ότι για να ακολουθηθεί αυτό το μοντέλο θα πρέπει να διασαφηνιστεί τι ακριβώς μπορεί και τι δεν μπορεί να κάνει η νομοθετική εξουσία στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας, ποιες παραμέτρους θα εξετάζει και μέχρι πού θα φτάνει η αρμοδιότητά της. Είναι σαφές πως ο ρόλος της Βουλής δεν μπορεί, με βάση το κυπριακό Σύνταγμα, να φτάσει στα επίπεδα που επικρατούν σε άλλες χώρες που είναι διαδεδομένη αυτή η πρακτική, όπως στις ΗΠΑ, που στην ουσία η νομοθετική εξουσία εξετάζει εξουθενωτικά τα πρόσωπα που προτείνονται, πραγματοποιούνται συνεντεύξεις που κάποτε θυμίζουν ανακρίσεις και συχνά μπλοκάρει τις αποφάσεις με πολιτικά κριτήρια.

Ωστόσο το ζήτημα των check and balances δεν αφορά μόνο την πράξη διορισμού αλλά κυρίως τον έλεγχο της ενάσκησης εξουσίας από τους επικεφαλής των θεσμών. Δηλαδή τη διαδικασία λογοδοσίας, τεκμηρίωσης πράξεων και αποφάσεων και γενικά την ύπαρξη αντιβάρων, συμβατών με την εποχή που ζούμε και την ανάγκη για διαφάνεια. Δεδομένων των απανωτών σκανδάλων διαφθοράς που βρίσκονται υπό εξέταση αυτή τη στιγμή, προκύπτει η ανάγκη για καλύτερους μηχανισμούς εποπτείας και ύπαρξη ασφαλιστικών δικλείδων, ώστε κανείς να μην συγκεντρώνει υπερεξουσίες, οι οποίες δεν υπόκεινται σε αποτελεσματικό έλεγχο.

Στην ουσία, από πολλούς θεωρείται παρωχημένη η απουσία υποχρέωσης τεκμηρίωσης ή εξήγησης σημαντικών αποφάσεων από πλευράς των αξιωματούχων. Για παράδειγμα, ο Γενικός Εισαγγελέας ανακοίνωσε πως αποφάσισε να μην διώξει ποινικά τον Μιχάλη Κατσουνωτό, παρά τα όσα καταγράφονται στο πόρισμα εναντίον του, επικαλούμενους λόγους δημοσίου συμφέροντος, χωρίς να υπεισέρχεται σε οποιαδήποτε λεπτομέρεια και χωρίς να εξηγήσει πώς ακριβώς εξυπηρετεί το δημόσιο συμφέρον η μη δίωξη, επειδή δεν υπάρχει υποχρέωση αιτιολόγησης των αποφάσεών του. Κι αυτή είναι μόνο μία περίπτωση από τις πολλές για τις οποίες υπάρχουν απορίες τόσο από τη Βουλή όσο και από την κοινή γνώμη.

Η περίπτωση του Γενικού Εισαγγελέα δεν είναι μοναδική, όμως εξετάζεται ιδιαίτερα και λόγω του διπλού ρόλου που διαθέτει ως νομικός σύμβουλος της Κυβέρνησης και δημόσιος κατήγορος. Η Επιτροπή Θεσμών της Βουλής έχει δρομολογήσει ειδική συζήτηση και για τον διαχωρισμό των εξουσιών του, κάτι που μελετά και η εκτελεστική εξουσία, με τη Νομική Υπηρεσία να διατηρεί άλλη άποψη, δίνοντας διαφορετική ερμηνεία στη σύσταση της GRECO.