Η γεννόπιττα, το «δείξε τζιαι φανέρωσε» και ο Άγιος Βασίλης της Coca-Cola

Tα έθιμα των Χριστουγέννων, όπως έχουν διαμορφωθεί στο νησί μας, ήταν βαθιά επηρεασμένα από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Τα περισσότερα γεννήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια επεκτάθηκαν στην υπόλοιπη επικράτεια. Στη συνέχεια, με τον καιρό ενισχύθηκαν ή άλλαξαν εντελώς λόγω των επιρροών των πολιτών από ξενόφερτες συνήθειες. Η παραδοσιακή γεννόπιττα, έγινε αργότερα Βασιλόπιτα. Ο στολισμός του καραβιού, έγινε στολισμός του δέντρου των Χριστουγέννων με τα πολύχρωμα λαμπιόνια. Ο ξενόφερτος Άγιος Βασίλη που έγινε ο αγαπημένος ήρωας με τα δώρα, έγινε έθιμο για την σύγχρονες κοινωνίες μέσα από μια διαφήμιση εμπορικής εταιρείας και άλλα πολλά.

Είναι γεγονός πως κάποια από τα έθιμα έμειναν αναλλοίωτα στον χρόνο, όπως για παράδειγμα το ζύμωμα κουλουριών πριν την παραμονή των Χριστουγέννων, τα κάλαντα από μικρά παιδιά στις γειτονιές και το τηγάνισμα των λουκουμάδων την ημέρα των Φώτων. Όμως, είναι και κάποια που για τους νέους ανθρώπους, μπορεί να είναι άγνωστα. Για τα έθιμα και τις παραδόσεις του δωδεκαήμερου, όπως αναφέρονται οι ημέρες των γιορτών στην χριστιανική παράδοση, μίλησε στον REPORTER, ο Κύπριος λαογράφος Γιώργος Σοφοκλέους.

Ο στολισμός καραβιών σε λιμάνια και ο Άγιος Βασίλης της Coca-Cola

Οι Έλληνες τα παλαιότερα χρόνια, συνήθιζαν να στολίζουν τα καράβια τους που βρίσκονταν προσαραγμένα στα λιμάνια. Όμως, ο κόσμος στόλιζε ομοίωμα καραβιών μέσα στο σπίτι. Με το πέρασμα των χρόνων, σύμφωνα με κ. Σοφοκλέους, θεωρήθηκε πιο πρακτικό και πιο όμορφο να στολίζουν χριστουγεννιάτικο δέντρο, κάτι στη συνέχεια καθιερώθηκε καθολικά από την Ορθοδοξία στην Ελλάδα και στην Κύπρο.

Η αλλαγή του εθίμου, οφείλεται κυρίως στις επιρροές από εμπορικές συναναστροφές από χώρες της Ευρώπης. Για αυτό καταχωρείται πλέον ως έθιμο και ο Άγιος Βασίλης με την κόκκινη στολή. Όπως εξήγησε ο κος Σοφοκλέους, το έθιμο με τον «Άγιο» που φέρνει δώρα στα παιδιά, καθιερώθηκε από διαφήμιση της εταιρείας Coca-Cola. Η εταιρεία, σε διαφήμισή της παρουσίασε έναν άνδρα με μακριά γενειάδα, που φέρνει δώρο σε όλα τα φρόνιμα παιδάκια, ένα κουτί με αναψυκτικά και τον έντυσε με κόκκινη στολή με άσπρες λεπτομέρειες, που είναι και τα χρώματα της εταιρείας. Στη συνέχεια, ο Άγιος Βασίλης πλαισιώθηκε από ένα άρμα με ταράνδους που τον τραβούν. «Αυτός είναι ο Άγιος Βασίλης όπως τον ξέρουμε σήμερα. Εμείς τον ονομάσαμε Άγιο Βασίλη λόγω του Μεγάλου Βασιλείου, ο οποίος συνήθιζε να μοιράζει τις ημέρες των γιορτών δώρα, φαγητά και ρούχα», ανέφερε.

Σε άλλες χώρες όπως στην Αγγλία, ο δικός μας Άγιος Βασίλης ονομάζεται Santa Claus, δηλαδή Αι Νικόλας και στη Γαλλία Père Noël, που μεταφράζεται ως «μπαμπάς των Χριστουγέννων».

Η γεννόπιττα, η σφαγή του χοίρου και οι καλικάντζαροι

Υπάρχουν αρκετές αναφορές για τα παραδοσιακά εδέσματα τις ημέρες των Χριστουγέννων, με τα πιό γνωστά να είναι η γεννοπιττα, που πλέον είναι γνωστή ως Βασιλόπιττα και τα ξεροτήανα. Παλαιότερα λοιπόν, οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί έφτιαχναν το χριστόψωμο ή την γεννόπιττα, όπως την ονομάζαμε στην Κύπρο. Το αξιοσημείωτο, σύμφωνα με τον κ. Σοφοκλέους, είναι πως σε πολλές περιοχές της Κύπρου, στις γεννόπιττες, όταν ακόμη ήταν ωμή η ζύμη, έφτιαχναν ένα μικρό ανθρωπάκι στη μέση. «Η ανθρωπόμορφη φιγούρα που συμβόλιζε τον Χριστό, για αυτό άλλωστε τις ονόμαζαν γεννόπιττες», εξήγησε.

Με τα χρόνια, καθιερώθηκε το έθιμο με το κόψιμο της Βασιλόπιτας, στην οποία τοποθετούσαν ένα μικρό νόμισμα, τότε Κωνσταντινάτο, τώρα φλουρί και αυτός που θα το βρει στο κομμάτι του θεωρείται ο τυχερός της χρονιάς.

Δύο μέρες πριν την 25η Δεκεμβρίου οι νοικοκυρές, εκτός από την γεννόπιττα ή Βασιλόπιττα, έψηναν ψωμιά για όλη τη χρονιά και κουλούρια, όπως οι γλυσταρκές, τις οποίες μοίραζαν στα μικρά παιδιά που έλεγαν τα κάλαντα στη γειτονιά.

Δεν θα μπορούσε να πει κάποιος ότι υπάρχουν αρκετές διατροφικές συνήθειες, αφού μέχρι το 1920 υπήρξε μεγάλη φτώχεια στο νησί. Όταν όμως άρχισε να καταγράφεται οικονομική ανάκαμψη πολλές οικογένειες μεγάλωναν ένα μικρό χοίρο στην αυλή τους, τον οποίο αγόραζαν από εμποροπανήγυρη. Έτσι καθιερώθηκε η σφαγή του χοίρου την επόμενη των Χριστουγέννων. «Η οικογένεια μοιραζόταν τα πρώτα κομμάτια του χοίρου στο γιορτινό τραπέζι και τα υπόλοιπα κομμάτια τα έκαναν παστά και λουκάνικα, τα οποία διατηρούσαν για όλη τη χρονιά».

Τα έθιμα για τα παραδοσιακά εδέσματα του δωδεκαήμερου, ολοκληρώνονταν την ημέρα των Φώτων, όταν οι νοικοκυρές τηγανίζουν ξεροτήγανα ή λουκουμάδες, για να διώξουν τους καλικάντζαρους, λέγοντας την φράση: «Τιτσί τιτσί λουκάνικο κομμάτι ξεροτήανον να φάτε τζιαι να φύετε».

Σύμφωνα με τον κ. Σοφοκλέους, «Οι καλικάντζαροι δήθεν έφευγαν όταν οι νοικοκυρές πετούσαν πάνω από την στέγη του σπιτιού τους ξεροτήανα. Η λέξη σκαλαπούνταρος συναντάται μόνο στην Κύπρο, όμως η λέξη καλικάντζαροι είναι μια σύνθετη λέξη και σημαίνει ενοχλητικός, άνθρωπος που δεν έχει όρια. Η ύπαρξή τους καθιερώθηκε από έναν μύθο με άλλες ονομασίες, τόσο στην αρχαία ελληνική μυθολογία, όσο και σε άλλες μυθολογίες άλλων λαών της Ανατολής. Οι παλιοί έλεγαν τόσες ιστορίες ότι τάχα είδαν καλικάντζαρο. Ο κόσμος είχε συνδεθεί πολύ με αυτό τον μύθο».

Οι γουρλήδες, το «δείξε τζιαι φανέρωσε» και η καλή τύχη

Επίσης, γίνονται αναφορές και για συνήθειες που είχαν οι παλιοί, ώστε να καλοτυχίσουν με τη νέα χρονιά. Για παράδειγμα, λέγεται πως την ημέρα της Πρωτοχρονιάς απέφευγαν να δέχονται επισκέπτες άτομα που θεωρούσαν γρουσούζηδες. Κάποιοι καλούσαν σπίτι τους άτομα που θεωρούσαν γουρλήδες την πρώτη μέρα του χρόνου και αυτό ήταν συνήθειο στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο ίδιος ο αυτοκράτορας καλούσε πολίτες στο γιορτινό τραπέζι, μαζί με δώδεκα φτωχούς, κυρίως άστεγους, που συμβόλιζαν τους δώδεκα Αποστόλους.

Σύμφωνα με το κ. Σοφοκλέους, παλαιότερα στην Καρπασία, οι γεωργοί, έβαζαν έναν βόδι μέσα στο δίχωρο τους (σπίτι), για τύχη, ενώ σε διάφορες περιοχές, έβαζαν ένα βολβό που χρησιμοποιούμε στην κυπριακή φύση μέσα στις μάντρες τους, ώστε τα ζώα τους να γίνουν πιο γόνιμα. Επίσης, άλλοι συνήθιζαν να κρεμούν ένα κλωνί ελιάς έξω από την πόρτα τους για γούρι.

Κάνοντας αναφορά στην ελιά, τη Πρωτοχρονιά οι ανύπαντρες γυναίκες πετούσαν στην φωτιά φύλλα ελιάς και έλεγαν: «Αη Βασίλη Βασιλιά, δείξε τζιαι φανέρωσε εάν με αγαπά ο/η…» και συμπλήρωναν με το όνομα του αγαπημένου τους. Εάν το φύλο πετιόταν, θεωρείτο ως ένδειξη αγάπης από το πρόσωπο που φώναζαν, εάν όχι, τότε σήμαινε ότι δεν υπήρχε κανέναν ενδιαφέρον από πλευράς του.

Αναφερόμενος σε άλλα έθιμα, ο κος Σοφοκλέους μίλησε για το πάννισμα των ρούχων. «Τότε, δεν ήταν εύκολο να αγοράζουν καινούργια ρούχα και παπούτσια όπως συμβαίνει τώρα. Έτσι φύλαγαν τα καινούργια ρούχα για να τα φορέσουν την πρώτη μέρα του χρόνου και έλεγαν: «Παννίσει, παννίσει, τζιαι αύριο να λύσει». Τα πάννιζαν την πρώτη μέρα του χρόνου και μπορεί να τα φορούσαν όλο τον χρόνο».

Μοναδικό δώρο τότε, ήταν μόνο η πουλουστρίνα των παιδιών από τους νονούς τους την ημέρα των Φώτων. Τα μικρά παιδιά πήγαιναν στο σπίτι των νονών τους και έλεγαν: «Καλημέρα και τα Φώτα και την πουλουστρίνα πρώτα». Εκείνα τα λιγοστά χρήματα ήταν το μοναδικό τους δώρο.

Τα δεκάδες έθιμα, είναι πάντρεμα της παράδοσης και του Χριστιανισμού. Κάποια έχουν χαθεί με το πέρασμα των χρόνων, όμως αποτελούν σημαντική καταγραφή της ιστορίας μας και προσπάθεια όλων θα πρέπει να είναι συνεχής αναβίωσή τους.