Διτζίμιν, σούσες και μάσκουλα...Τα παιχνίδια της Λαμπρής και η ταυτότητά μας

Διτζίμιν, σούσες, ζίζυρος, λιγκρίν, μάσκουλα, σκατούλλικα, γαϊδουροδρομίες και άλλα τόσα πασχαλινά παραδοσιακά παιχνίδια αποτελούν σημαντικό κομμάτι της κυπριακής πολιτιστικής κληρονομιάς. Κάποια παραμένουν γνωστά μέχρι σήμερα, μερικά άλλαξαν και άλλα χάθηκαν στον πέραμα του χρόνου. Το βέβαιο είναι πως τα παραδοσιακά παιχνίδια την Κυριακή και Δευτέρα του Πάσχα, ενθουσιάζουν μικρούς και μεγάλους.

«Τα παιχνίδια, όπως και πολλά άλλα έθιμα και συνήθειες που κληρονομήσαμε από τους προγόνους μας, είναι ένας διαχρονικός πλούτος, που αντανακλά την ψυχοσύνθεση και τον χαρακτήρα του λαού μας, η πολιτιστική μας ταυτότητα. Σφυρηλατήθηκαν στο πέρασμα των αιώνων, διαμορφώθηκαν και προσαρμόστηκαν στις εκάστοτε πολιτικο-οικονομικές, θρησκευτικές συνθήκες, ανάγκες και αντιλήψεις έτσι ώστε να είναι αποδεχτά από όλους», ανέφερε στον REPORTER ο Κύπριος λαογράφος, Γιώργος Σοφοκλέους.

Ο κ. Σοφοκλέους έγραψε το βιβλίο «Παράθυρο στην Κύπρο μας», στο οποίο, μέσα από μελέτες και συνεντεύξεις, κατέγραψε πληροφορίες για τα έθιμα και τα παραδοσιακά παιχνίδια της μεγάλης γιορτής του Πάσχα, της Λαμπρής.

Τα μάσκουλα των εκκλησιών ή κροτίδες

Τα πιο παλιά χρόνια, η κάθε εκκλησία είχε τα δικά της μάσκουλα, τα οποία έθετε σε χρήση ο νεωκόρος τη μέρα της Ανάστασης, κάνοντας το αναστάσιμο μήνυμα ακόμη πιο βροντερό.  Όπως εξηγεί ο κ. Σοφοκλέους, οι εκκλησίες την παλιά εποχή διέθεταν έξι έως οκτώ μάσκουλα, τα οποία προόριζαν ως ηχητικά εφέ για την Κυριακή του Πάσχα, κατά την Αναστάσιμη ακολουθία, δίνοντας έτσι μια πιο γιορτινή και πανηγυρική ατμόσφαιρα.

Επί της ουσίας, οι εκρήξεις συμβόλιζαν την νίκη της ζωής επί του θανάτου, γι αυτό και ήταν μόνιμες επωδοί του «Χριστός Ανέστη», που έψελναν οι ιερείς εντός των ναών, την Κυριακή της Ανάστασης.

Τα μάσκουλα ήταν σε σχήμα σωλήνας, φτιαγμένα από χυτό μπρούντζο και είχαν δυο βασικά μοντέλα. Το ένα απλή σωλήνα (μοιάζει με μπούκα κανονιού) και το άλλο με χειρολαβή στο πλάι, σαν ποτήρι.Και τα δυο είχαν κυκλική βάση, λίγο μεγαλύτερη από το κυρίως σώμα.

Σύμφωνα με τις καταγραφές, την Κυριακή της Ανάστασης, ο καντηλανάφτης (νεωκόρος) τα γέμιζε με μπαρούτι και χαρτιά, τα συμπίεζε καλά και τα  τοποθετούσε στην αυλή της εκκλησίας, σε απόσταση ασφαλείας από το κτήριο και τους πιστούς. Για το καθένα, σχημάτιζε μια μικρή λωρίδα από μπαρούτι 2-3 μέτρων και στεκόταν στην άκρη, περιμένοντας το «Χριστός Ανέστη» από τους ιερείς μέσα στο ναό. Το μπαρούτι έφθανε μέχρι τη βάση του μάσκουλου, όπου υπήρχε μια μικρή τρύπα, η οποία επικοινωνούσε με το εσωτερικό του. 

Μ’ ένα μακρύ καλάμι, στην άκρη του οποίου είχε τοποθετημένο αναμμένο κάρβουνο, έβαζε φωτιά στη λωρίδα του μπαρουτιού, η οποία σε 3-4 δευτερόλεπτα, έφθανε στο εσωτερικό του μάσκουλου μέσω της μικρής τρύπας που είχε στη βάση του. Ακολουθούσαν, βεβαίως, εκκωφαντικές εκρήξεις.

Αυτό το έθιμο το έβλεπαν με καχυποψία οι Βρετανοί αποικιοκράτες και στα ταραγμένα χρόνια του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ, με διάφορες απαγορευτικές διατάξεις, κατάφεραν να το εξοστρακίσουν, αναφέρει ο κ. Σοφοκλέους. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείτε κατάχρηση και αλλοίωση αυτού του εθίμου με την ανεξέλεγκτη χρήση επικίνδυνων κροτίδων, με πολλά ατυχήματα.

Οι σούσες

Το έθιμο της σούσας ήταν ευρύτατα διαδεδομένο και ιδιαίτερα αγαπητό σ’ ολόκληρη τη Κύπρο και είχε την τιμητική της τις μέρες του Πάσχα και ιδιαίτερα την Κυριακή και την Δευτέρα της Λαμπρής.

Με το παιγνίδι αυτό ασχολούνταν κυρίως οι νεαρές -συνήθως οι ανύπαντρες γυναίκες- και σπανιότερα οι άνδρες, σύμφωνα με τον κ. Σοφοκλέους. Στα πιο παλιά χρόνια, οι μοναδικοί άντρες που συμμετείχαν ήταν οι πολύ στενοί συγγενείς.

Την σούσα κρέμαζαν από τα δοκάρια στο ηλιακό ή από τα κλαριά δένδρων στη περιφραγμένη αυλή του σπιτιού. Πολύ αργότερα την συναντούμε στα προαύλια των εκκλησιών ή στις πλατείες των χωριών. Έδεναν δυο χοντρά σχοινιά από τα δοκάρια και στις άκριες τους εφάρμοζαν -οριζόντια- ένα μακρύ, επίπεδο σανίδι οι άκριες του οποίου εξείχαν από τα σχοινιά 20 με 30 εκατοστά. Πάνω στο σανίδι κάθονταν δυο με τρεις κοπέλες, ενώ άλλες δυο στέκονταν όρθιες στις προεξοχές. Οι υπόλοιπες από τα πλάι έσπρωχναν, δίνοντας κίνηση στη σούσα. Όλες μαζί τραγουδούσαν διάφορα εύθυμα ή ερωτικά τραγούδια ή δίστιχα, όπως το παραδοσιακό:

 «Θεγιέ μου να ‘ρταν οι Λαμπρές

να κρεμμαστούν οι σούσες

τζαι να γεμώσουν τα στενά

ούλλον μαυρομματούσες…»

Το έθιμο αυτό το συναντάμε στη γιορτή των ανθεστηρίων στην αρχαία Αθήνα, όπου παρθένες κόρες κουνιόντουσαν στην αιώρα-σούσα, συμβολίζοντας το κούνημα της γης για την προαγωγή της βλάστησης.

Το διτζίμιν ή δοκίμι(ον)

Το διτζίμιν ήταν μια μορφή επίδειξης της σωματικής ρώμης μεταξύ των αντρών, καθαρά ανταγωνιστικού χαρακτήρα. Ο διαγωνισμός αυτός -όπως και η πάλη- είναι πανάρχαια αγωνίσματα που μας παραπέμπουν στους Ολυμπιακούς αγώνες της αρχαίας Ελλάδας, εξηγεί ο κ. Σοφοκλέους.

Το διτζίμιν ήταν ένας αρκετά βαρύς ογκόλιθος από πέτρα ή βράχο, πολλές φορές τμήμα αρχαίας κολόνας, τον οποίο τοποθετούσαν δίπλα από την είσοδο της εκκλησίας την Δευτέρα της Ανάστασης. Ο στόχος ήταν ποιος θα τον σήκωνε πιο ψηλά -μερικά εκατοστά από το έδαφος- και επίσης να τον κρατήσει περισσότερη ώρα από τους αντίπαλους του.

Σε αρκετές περιοχές της Κύπρου μαζί με τον διαγωνισμό του διτζιμιού, διοργάνωναν και διαγωνισμούς πάλης, ενώ σε πολλά μικτά χωριά συμμετείχαν και Τουρκοκύπριοι, παρά το γεγονός ότι οι διαγωνισμοί διοργανώνονταν μέσα στα πλαίσια χριστιανικών εορτών. 

Σκατούλλικα

Άλλο ένα παιγνίδι που έλκει την καταγωγή του από την αρχαία Ελλάδα, είναι τα «τσουλλιά», περισσότερο γνωστά ως «σκατούλλικα».

Στο συγκεκριμένο παιχνίδι, όπως περιγράφει ο λαογράφος, μάζευαν μικρές επίπεδες πέτρες και τις έβαζαν τη μια πάνω στην άλλη. Με μια άλλη πέτρα (το κάθε παιδί είχε τη δική του) λίγο στρογγυλεμένη και πιο βαριά από τις άλλες, προσπαθούσαν να «κουτσσίσουν», να βάλουν δηλαδή στο σημάδι τις πέτρες που ήταν στον σωρό και να τις ρίξουν κάτω. Νικητής ήταν εκείνος που έριχνε τις περισσότερες.

Το Λιγκρίν

Το Λιγκρίν παιζόταν από δύο ή περισσότερα παιδιά σε ανοικτούς χώρους. Έβαζαν δύο πέτρες σε απόσταση δέκα περίπου εκατοστών η μια από την άλλη, και πάνω σ’ αυτές τοποθετούσαν το λιγκρίν, ένα στρογγυλό, λεπτό ξυλαράκι διαμέτρου δύο εκατοστών και μήκους 10 έως 12 εκατοστών. Το δεύτερο βασικό εργαλείο, ήταν η λίγκρα. Ένα μακρύ στρογγυλό ξύλο μήκους 50 έως 70 εκατοστών και διάμετρο 3 έως 4 εκατοστών. Υπάρχουν διάφορες παραλλαγές του παιγνιδιού και κανονισμοί, ανάλογα με την περίπτωση, κατά βάση όμως οι παίχτες ήταν μόνο δύο, όπως αναφέρει ο κ. Σοφοκλέους.

Πρώτα ήταν το «τάξιμο». Διαγωνίζονταν δηλαδή για το ποιο από τα δυο παιδιά θα έπαιζε πρώτο. Συνήθως την πρωτιά είχε αυτό που θα πετούσε το λιγκρίν πιο μακριά, χτυπώντας το μόνο μια φορά με την λίγκραν. Όταν καθόριζαν τη σειρά, αυτός που θα έπαιζε πρώτος πήγαινε στην «νησκιάν», εκεί δηλαδή που ήταν τοποθετημένο το λιγκρίν πάνω στις πέτρες και αφού το ανασήκωνε μ’ ένα ελαφρύ κτύπημα της λίγκρας, το χτυπούσε με δύναμη καθώς ήταν στον αέρα, προσπαθώντας να το ρίξει όσο το δυνατόν πιο μακριά. Το άλλο παιδί προσπαθούσε να το πιάσει στον αέρα. Αν τα κατάφερνε, στη συνέχεια το έριχνε προς την νησκιάν λέγοντας: «Έκρουσες».

Αν το λιγκρίν πήγαινε κοντά στην νησκιάν και σε απόσταση μικρότερη από το μήκος της λίγκρας τότε κέρδιζε και τον πρώτο γύρο του παιγνιδιού. Ταυτόχρονα, όμως, το πρώτο παιδί, έτρεχε και αυτό προς το λιγκρίν προσπαθώντας με την λίγκραν να το χτυπήσει στον αέρα, επαναφέροντας το προς την νησκιάν. Αν δεν τα κατάφερνε και το λιγκρίν έπεφτε στο έδαφος, τότε είχε ακόμα τρεις ευκαιρίες. Με την λίγκραν, χτυπούσε απαλά στην άκρη το λιγκρίν, ανασηκώνοντάς το από το χώμα, το χτυπούσε με δύναμη λέγοντας: «μάτσας». Έκανε το ίδιο για δεύτερη φορά, λέγοντας: «δκυότσας». Και για τρίτη, λέγοντας: «τρίτσας».

Είχε όμως άλλη μια ευκαιρία. Βάζοντας το στο στόμα, το φυσούσε με δύναμη, με κατεύθυνση πάντα την νησκιάν. Αυτή την φορά έπρεπε οπωσδήποτε να το ρίξει ανάμεσα στις δύο πέτρες, αλλιώς έχανε. Αν τα παιδιά ήταν περισσότερα από δύο, τότε συνήθως χωρίζονταν σε δύο ομάδες στις οποίες έδιναν και ονόματα, όπως: Οι «πανωχωρίτες» ή «μέσαγειτονια» κτλ.

Ο Ζίζυρος

Το παιγνίδι αυτό παίζεται σε δύο διαφορετικές παραλλαγές, όπως περιγράφει ο κ. Σοφοκλέους, στην πρώτη συμμετέχουν δύο μόνο παιδιά. Το πρώτο έστεκε όρθιο βάζοντας την αριστερή του παλάμη ανοικτή στη δεξιά πλευρά του προσώπου του και το άλλο με ανοικτή τη δική του παλάμη κτυπά αυτή του συντρόφου του, στοχεύοντας μ’ αυτό τον τρόπο να του ρίξει τον σκούφο που φορεί στο κεφάλι. Η διαδικασία της ανοικτής παλάμης συνεχίζεται μέχρις ότου πέσει ο σκούφος και τότε οι ρόλοι αντιστρέφονται.

Στη δεύτερη παραλλαγή συμμετέχουν περισσότερα από δύο παιδιά. Το σκηνικό βασικά είναι το ίδιο, με ένα παιδί να στέκεται όρθιο με την παλάμη ανοικτή και τα άλλα να είναι πίσω του σε μικρή απόσταση, και να το κτυπούν. Το πρώτο παιδί που κοιτάζει προς την άλλη κατεύθυνση, πρέπει να μαντέψει ποιος τον έχει κτυπήσει. Μετά το κτύπημα στρέφεται προς τα παιδιά και προσπαθεί να βρει τον «ένοχο». Τότε, όλοι μαζί για να τον παραπλανήσουν σηκώνουν το δεξί τους δείκτη βγάζοντας τον ήχο «ζζζζζζ». Αν μαντέψει σωστά, τότε τη θέση του παίρνει αυτός που έδωσε το κτύπημα. Αν όχι, το παιγνίδι συνεχίζεται μέχρι να γίνει σωστή διάγνωση.

Συτζιά

Η συτζιά ήταν ένα παιγνίδι για κορίτσια, όπου έδεναν ένα σχοινί στον κορμό ενός δέντρου, με το ελεύθερο του μέρος να έχει μήκος 1 ½  έως 2 μέτρα. Ένα από τα κορίτσια κρατώντας την άκρη του σχοινιού προσπαθούσε να ακουμπήσει κάποιο από τα υπόλοιπα, που και αυτά με τη σειρά τους έκαναν προσπάθειες να χτυπήσουν στην πλάτη το πρώτο κορίτσι, χωρίς βέβαια να του δώσουν την ευκαιρία να τα ακουμπήσει. Το παιγνίδι συνεχιζόταν κατ’ αυτό τον τρόπο και όταν το πρώτο κορίτσι κατάφερνε να ακουμπήσει κάποιο από τα υπόλοιπα, τότε έπαιρνε αυτό τη θέση του στο σχοινί.

«Γυναικοκρατία» 

Στα πιο παλιά χρόνια, σε ένα μικρό χωριό της επαρχίας Κερύνειας, το Κάρμι, επικρατούσε ένα πανάρχαιο έθιμο το οποίο αναβίωνε κάθε χρόνο την Δευτέρα της Λαμπρής. Όπως περιγράφει ο κ. Σοφοκλέους, τη μέρα αυτή τα καφενεία του χωριού τα λειτουργούσαν μόνο οι γυναίκες ή κόρες των καφετζήδων και οι θαμώνες ήταν αποκλειστικά γυναίκες, οι οποίες μιμούμενες τις συνήθειες των αντρών, έπαιζαν τάβλι, χαρτιά ή κάπνιζαν ναργιλέ.  

Οι άντρες έμενα όλη μέρα κλεισμένοι στα σπίτια, προσέχοντας τα παιδιά, και αργότερα, κατά το δειλινό, συγκεντρώνονταν σ’ ένα παρεκκλήσι -την Παναγιά την Τριμιθκιώτισσα- κοντά στο μικρό χωριό Τριμύθθι, όπου γινόταν πανηγύρι. 

Σακκουλλοδρομίες

Οι σακκουλοδρομίες ήραν ένα ομαδικό παιγνίδι για αγόρια. Οι διαγωνιζόμενοι έμπαιναν σ’ ένα σακί (σακκούλα στη κυπριακή τοπολαλιά) και αφού το έδεναν στην μέση τους, προσπαθούσαν με μικρά προσεκτικά πηδήματα, έχοντας τα πόδια ενωμένα, να τερματίσουν πρώτοι. Μερικές φορές διαγωνίζονταν ο καθένας για τον εαυτό του, άλλες πάλι φορές όταν οι παίκτες ήταν πολλοί, χωρίζονταν σε δύο ή περισσότερες ομάδες.

Γαϊδουροδρομίες

Τα παλιά τα χρόνια στην Κύπρο τα συμπαθέστατα αυτά τετράποδα ήταν σε αφθονία, αφού θεωρούνταν ιδανικός βοηθός του ανθρώπου σε πλείστες τόσες εργασίες. Όπως αναφέρει ο κ. Σοφοκλέους, οι γαϊδουρομαχίες γίνονταν συνήθως σε μεγάλες εμποροπανηγύρεις, όπου οι πωλητές των ζώων ήθελαν να αποδείξουν ότι τα δικά τους ήταν πιο γρήγορα και ανθεκτικά από τα άλλα. Αφού καθοριζόταν η διαδρομή, η αφετηρία και το σημείο όπου θα τερμάτιζαν, τα γαϊδουράκια μαζί με τους αναβάτες έμπαιναν στη γραμμή και με το σύνθημα της εκκίνησης έρχιζαν τον «καλπασμό» με στόχο την πρώτη θέση.

Άλλα παιχνίδια, κοινωνικού χαρακτήρα είναι το Σσοινίν, η Πρώτη ελιά, τα Τριάππιθκια, ο Ξεροπόταμος, το Λουκκούϊν, το Χωστόν, ο Βασιλέας και άλλα. Κάποια από αυτά χάθηκαν στο πέρασμα του χρόνου.

Πηγή φωτογραφιών από europeana.eu