Τι είναι το Telegram και πώς προστέθηκε στα όπλα των Ουκρανών στον πόλεμο με τη Ρωσία

Δυο αδέλφια από τη Ρωσία που κυνηγούσε ο Βλαντίμιρ Πούτιν, δημιούργησαν το μόνο social media που ο καθένας μπορεί να λέει ό,τι (μα ό,τι) θέλει -καθώς υπάρχει ελάχιστο moderation.  

Φαντάζεσαι ωστόσο, τη ζωή σου χωρίς Facebook; Ή το Instagram; Ή χωρίς κάποιο άλλο προϊόν του Mark Zuckerberg; Εκατομμύρια άνθρωποι που ζουν στον πλανήτη, όχι μόνο τη φαντάζονται, αλλά τη ζουν. Και πώς τη 'βγάζουν; Με το Telegram. Αυτή είναι η εφαρμογή που είχε τα περισσότερα downloads, το Γενάρη του 2021 και που πια απολαμβάνουν περισσότεροι από 1 δισεκατομμύριο πολίτες αυτούς του κόσμου.

Την τελευταία διετία, κάθε μέρα χιλιάδες Ουκρανοί 'άνοιγαν' το επίσημο 'κανάλι', του Telegram για την πανδημία (@Covid-19_Ukraine). Όπως πλησίαζαν τα ρωσικά στρατεύματα στα σύνορα της χώρας τους, το 'κανάλι' τους ρώτησε πόσα μέλη ήθελαν ενημερώσεις των τελευταίων 'κοινωνικοπολιτικών' ειδήσεων. Ήθελαν όλοι. Έκτοτε η πλατφόρμα μοιράζεται τα τελευταία νέα του πολέμου, νυχθημερόν. Προφανώς όχι στο @Covid-19_Ukraine, αλλά σε αυτό που σήμερα λέγεται @UkraineNOW.

Μέσω του ίδιου μέσου, επικυρωμένοι λογαριασμοί πολιτικών και αξιωματούχων, στέλνουν μηνύματα που βοηθούν τους πολίτες να παραμείνουν ασφαλείς και 'αποκρούουν' κάθε απόπειρα των Ρώσων για προπαγάνδα. Ενώ όλες οι άλλες πλατφόρμες έδιναν τη μάχη τους να καταλάβουν τι είναι πραγματικότητα και τι fake news στον πακτωλό πληροφοριών, το Telegram ενημέρωνε για κάθε εξέλιξη, σε πραγματικό χρόνο "μέσω συνεργασίας με τις κυβερνήσεις και ομάδων εργασίας για fact checking".

Την ίδια ώρα, ο αντιπρόεδρος της Ουκρανίας (και νεαρότερος υπουργός, με έφεση στην τεχνολογία), Mykhailo Fedorov σχημάτισε το δικό του 'στρατό με ΙΤ' που συγκρότησαν εθελοντές χάκερ. Η δουλειά των 200.000 ανθρώπων που έσπευσαν να βοηθήσουν, είναι να τσεκάρουν ό,τι στέλνουν οι πολίτες, με ύποπτα σύμβολα που υπάρχουν σε δρόμους και κτίρια ("τέτοιου είδους επιθέσεις από σαμποντέρ, μπορούν να υπάρχουν παντού") και φωτογραφίες ρωσικών στρατευμάτων και στρατιωτικού εξοπλισμού. Ο Fedorov χρησιμοποίησε το Telegram και για να ζητήσει από τους CEO σε Meta, Google, YouTube, Netflix και Apple να καταπολεμήσουν τη διάδοση fake news και να περιορίσουν τις υπηρεσίες τους στη Ρωσία. Οι περισσότεροι ανταποκρίθηκαν.

Μια ακόμη εφαρμογή ανταλλαγής μηνυμάτων

Η υβριδική δομή του το έκανε δυνατό εργαλείο μαζικής επικοινωνίας: ενώ για παράδειγμα, το WhatsApp έχει χώρο για έως 256 μέλη σε κάθε γκρουπ, το Telegram μπορεί να φιλοξενήσει απεριόριστο αριθμό -και έως 200.000 μέλη σε δημόσια και ιδιωτικά γκρουπ.

Πριν τον πόλεμο, το κανάλι είχε κοντά στα 500.00 μέλη. Τώρα είναι εκ των μεγαλύτερων της χώρας, στο Telegram (παρεμπιπτόντως, όλα τα ουκρανικά κανάλια έχουν 'μεγαλώσει' -με πρώτο αυτό του Προέδρου Ζελένσκι που από τους 65.000 συνδρομητές ξεπέρασε τους 1.300.000). Πριν τον πόλεμο πόσταρε 3 με πέντε μηνύματα την ημέρα. Έκτοτε ποστάρει 139 (έχουν περί τα 8.000.000 views την ημέρα), με εκατομμύρια ανθρώπους να εξαρτώνται από τις πληροφορίες που τους προσφέρονται. Τι περιλαμβάνουν;

Το περασμένο σαββατοκύριακο, ενώ είχε αρχίσει ο πόλεμος, το @UkraineNOW δημοσίευσε τρεις αναρτήσεις, σε έξι λεπτά, που προειδοποιούσαν για τις επικείμενες αεροπορικές επιδρομές σε όλη τη χώρα και κοινοποίησε χάρτες με τις τοποθεσίες καταφυγίων -για τους πολίτες. Μετά συμβούλεψε για τρόπους ασφαλούς διέλευσης από στρατιωτικά σημεία ελέγχου και τι είναι χρήσιμο να κάνουν οι άνθρωποι, αν γίνει επίθεση σε εργοστάσια επεξεργασίας χημικών.

Όπως γράφει το Wired "η προπαγάνδα εν καιρώ πολέμου αναμειγνύεται με πρακτικές συμβουλές ασφάλειας. Οι διαψεύσεις παραπληροφόρησης ενισχύονται μεταξύ των αιτημάτων για εντοπισμό Ρώσων σαμποτέρ. Και υποτιθέμενα βίντεο με συλληφθέντες Ρώσους βρίσκονται δίπλα σε φωτογραφίες μωρών που γεννήθηκαν σε καταφύγια αεροπορικών επιδρομών. Εν τω μεταξύ, όλα αυτά 'ξεδιπλώνονται' σε πραγματικό χρόνο".

Την ίδια ώρα, στο Telegram θα βρεις και τα ρωσικά media που έχουν 'αποκλειστεί' από την Ευρώπη -στο πλαίσιο των κυρώσεων. Δηλαδή, το RT και το Sputnik. Όσα δημοσιεύουν τα διαβάζουν εκατομμύρια ανθρώπων.

Στο Telegram υπάρχουν τα πάντα, ελεύθερα. Αυτός άλλωστε, ήταν ο θεμέλιος λίθος του.

Τι είναι το Telegram

Με απλά λόγια η συγκεκριμένη πλατφόρμα είναι διαδικτυακή εφαρμογή μηνυμάτων. Πώς στέλνεις μηνύματα στο Facebook Messenger ή το Whatsapp; Το ίδιο κάνεις και στο Telegram. Είναι το app στο οποίο δεν σε παρακολουθεί κάποιος αλγόριθμος και δεν υπάρχουν διαφημίσεις. Δεν γίνεται έλεγχος περιεχομένου (πέραν των εκκλήσεων για βία και της παράνομης πορνογραφίας), υπάρχει η δυνατότητα κρυπτογραφημένων κλήσεων και βιντεοκλήσεων -όπως και μυστικών chats-, μπορείς να μοιραστείς απεριόριστο αριθμό εικόνων και εγγράφων, τοποθεσιών σε χάρτες, επαφές και αρχεία ήχου.

Τα μηνύματα σε όλες τις συνομιλίες, συμπεριλαμβανομένων των ομάδων και των καναλιών, μπορούν -κατόπιν ρύθμισης- να διαγράφονται αυτόματα, έπειτα από 24 ώρες, 7 ημέρες ή ένα μήνα. Αυτό ισχύει μόνο για μηνύματα που αποστέλλονται, μετά την ενεργοποίηση του χρόνου αυτόματης διαγραφής

Οι χρήστες μπορούν να αναφέρουν ζητήματα εφαρμογών και να προτείνουν ιδέες ανάπτυξης, στην ειδική πλατφόρμα "Σφάλματα και Προτάσεις" (Bugs and Suggestions).

Οι συνομιλίες και οι ομάδες στο cloud είναι κρυπτογραφημένες μεταξύ της εφαρμογής και του διακομιστή, έτσι ώστε οι Internet Service Providers (ISP) -και άλλοι τρίτοι στο δίκτυο- να μην έχουν πρόσβαση στα δεδομένα. Αυτό ισχύει για όλους, πλην του διακομιστή που είναι η Telegram.

Η εταιρία στην οποία ανήκει έχει 30 υπαλλήλους, οι servers της έχουν διανεμηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο για να μειωθεί το ενδεχόμενο συχνού φόρτου δεδομένων, τα 'αρχηγεία' είναι στο Ντουμπάι και μέχρι πρότινος δεν υπήρχαν σταθερά έσοδα. Κυρίως πλήρωνε το αφεντικό. Το Γενάρη του 2018 ξεκίνησε ένα Initial Coin Offer (ICO -τύπος χρηματοδότησης με κροπτονομίσματα) και επενδυτές -από τη Silicon Valley- έδωσαν 1.7 δισεκατομμύρια δολάρια. Το Μάρτιο του 2021 έγινε πενταετής τοποθέτηση δημοσίων ομολόγων, αξίας 1.000.000.000 δολ., ώστε να πληρωθούν τα χρέη των 625.7 εκατομμυρίων δολαρίων.

Που ανήκει το Telegram

“Το Telegram δεν είναι app, αλλά ιδέα” λέει ο εκ των ιδρυτών του, Pavel Durov, “είναι η ιδέα πως όλοι σε αυτόν τον πλανήτη έχουμε δικαίωμα να είμαστε ελεύθεροι. Ο στόχος μας δεν είναι να βγάλουμε λεφτά”. Την ίδια ώρα, ο τρόπος που έχει δομηθεί η εταιρία, δεν παραπέμπει σε μη κερδοσκοπικό οργανισμό.

Tα αδέλφια Durov (Pavel και Nikolai) γεννήθηκαν μεν, στη Ρωσία, αλλά πέρασαν πολλά από τα παιδικά τους χρόνια στην Ιταλία, όπου είχε μετατεθεί ο πατέρας τους, Valery -Διδάκτωρ Φιλολογικών Επιστημών και συγγραφέας πολλών ακαδημαϊκών εργασιών. Ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στη Ρωσία, με τον 37χρονο σήμερα, Pavel να έχει πτυχίο φιλόλογου και τον -41χρονο- Nikolai να έχει σπουδάσει μαθηματικός και προγραμματιστής. Και οι δυο φοίτησαν στο πανεπιστήμιο όπου δίδασκε ο πατέρας τους (Saint Petersburg State University).

Σημείωση: ο Νikolai ήταν ξεχωριστός από όταν ήταν μικρός. Στα 3 διάβαζε σαν να ήταν ενήλικας, στα 8 έλυνε κυβικές εξισώσεις και ως έφηβος εκπροσωπούσε τη Ρωσία σε Ολυμπιακούς Αγώνες μαθηματικών και πληροφορικής -δυο φορές αναδείχθηκε παγκόσμιος πρωταθλητής. O Pavel άρχισε την κωδικοποίηση όταν ήταν 10 χρόνων, υπό την εποπτεία του αδελφού του “ο οποίος έμεινε για πάντα παιδί και εξαρτημένος από τη μητέρα του που έπαιρνε όλες τις αποφάσεις για εκείνον”.

Πώς ξεκίνησαν όλα

O Pavel είχε δημιουργήσει και μια διαδικτυακή βιβλιοθήκη, όταν σπούδαζε και μέσω της οποίας οι φοιτητές του τμήματος του μπορούσαν να μοιράζονται σημειώσεις. Ακολούθησε η δημιουργία forum, στο οποίο αποκαλούσε τον εαυτό του “Αρχιτέκτονα”. Είχε τη φήμη του εχθρού των σοσιαλιστικών δημοκρατιών και του θιασώτη της ελεύθερης αγοράς. Συχνά ξεκινούσε “επικίνδυνες συζητήσεις”, για να προσελκύσει χρήστες και κάπως έτσι άρχισε να 'χτίζει' την ιδιότητα του ως μετρ των δημοσίων σχέσεων. Ένας εξ αυτών που ενδιαφέρθηκαν για το project, ήταν ο πρώην συμμαθητής του Vyacheslav Mirilashvil, ο οποίος είχε μετακομίσει στις ΗΠΑ. Ήταν η εποχή που ξεκίνησε το Facebook.

Πρότεινε στον φίλο του να του δώσει χρήματα να κάνει κάτι αντίστοιχο στη Ρωσία. Έτσι 'γεννήθηκε' το VK -εκ του Vkontakte δηλαδή “σε επαφή”. Τους κώδικες ανέλαβε ο Pavel, ο Nikolai -ο οποίος ολοκλήρωνε τότε ένα PhD στη Γερμανία- ασχολήθηκε με τα διαχειριστικά. Αρχικά, το χρησιμοποιούσαν μέλη του πανεπιστημίου για να 'βρεθούν' μεταξύ τους. Μετά 'άνοιξε'. Η αξία της εταιρίας που δημιούργησαν το 2006 είχε φτάσει στα 3.000.000.000 δολ. το 2014. Τότε αποχώρησαν, γιατί όπως είπαν το ανέλαβαν σύμμαχοι του Vladimir Putin.

Ο Pavel φέρεται να αρνήθηκε να δώσει στις μυστικές υπηρεσίες της Ρωσίας τις πληροφορίες Ουκρανών διαδηλωτών και να μπλοκάρει τη σελίδα που είχε ο Alexei Navalny στο VK.

Πούλησε τις μετοχές του και έφυγε από τη Ρωσία -όχι όπως καταλαβαίνεις δεν του άφησαν άλλη επιλογή. Σημείωσε πως όπως έχει πει, πάντα λειτουργούσε με το δεδομένο ότι οι αρχές παρακολουθούν το τηλέφωνο του. Ο Nikolai δημιούργησε το πρωτόκολλο MTProto, που είναι ο θεμέλιος λίθος του messenger (με αυτό γίνεται η κρυπτογραφημένη η μετάδοση μηνυμάτων cloud στους διακομιστές του Telegram και τα secret chats -τα μηνύματα είναι προσβάσιμα μόνο στη συσκευή που ξεκίνησε τη μυστική συνομιλία και αυτή που έκανε αποδεκτή τη σχετική πρόσκληση. Μπορούν να διαγραφούν ανά πάσα στιγμή και υπάρχει επιλογή αυτοκαταστροφής). Τα λεφτά και την υποδομή του τα έδωσε ο αδελφός του.

Το Telegram λανσαρίστηκε το 2013 -ήταν εγγεγραμμένο ως American Limited Liability Company (περιορισμένης ευθύνης -που έχει το πλεονέκτημα να περιορίζει τα νομικά, φορολογικά θέματα και τα έξοδα).

Τα αδέλφια δεν ανέφεραν πού είναι τα γραφεία ή ποιες νομικές οντότητες χρησιμοποιούνται για την ενοικίαση τους, καθώς “υπάρχει η ανάγκη να προστατεύσουμε την ομάδα μας, από αχρείαστη επιρροή” και τους χρήστες από αιτήματα δεδομένων από κράτη. Μήνες μετά, είχαν αποκαλύψει πως η έδρα ήταν στο Βερολίνο, αλλά στις αρχές του 2015 άλλαξε, καθώς δεν εξασφαλίστηκαν άδειες παραμονής για όλο το επιτελείο. Ο Pavel ταξίδεψε σε διάφορες χώρες -μαζί με μια 15μελη ομάδα προγραμματιστών-, ενώ είχε υπαλλήλους στην Αγία Πετρούπολη -όπου είναι το πατρικό των Durov.

Το 2017 εγκαταστάθηκαν όλοι στο Ντουμπάι. Ως προς αυτό έπαιξε ρόλο η αποκάλυψη του Pegasus Project. H διεθνής δημοσιογραφική έρευνα, σχετικά με τη χρήση spyware από διάφορες κυβερνήσεις που έγινε από την ισραηλινή εταιρία τεχνολογίας, NSO Group, ανέφερε έναν από τους αριθμούς τηλεφώνου του Pavel Durov, ως στόχο του συστήματος. Η έρευνα έδειξε ότι οι κυβερνήτες των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων ήταν ο πιθανός πελάτης.

Τότε, σύμφωνα με τον Pavel, οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες του ζήτησαν να 'βάλει' μια 'πίσω πόρτα' και να τους δώσει πρόσβαση -έναντι αδράς αμοιβής. Αρνήθηκε. Ένα χρόνο μετά, τέθηκε θέμα απαγόρευσης χρήσης του Telegram στο ρωσικό κοινοβούλιο. Και προφανώς πέρασε. Όπως είχε ενημερώσει ο οργανισμός Internet Without Borders “αυτή η απαγόρευση έχει σκοπό να εκβιάσει την Telegram να παρέχει τα κλειδιά κρυπτογράφησης των χρηστών της στην Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφαλείας της Ρωσίας (FSB). Η απόφαση της κυβέρνησης αποτελεί μέρος της εφαρμογής αυστηρών αντιτρομοκρατικών νόμων, που εγκρίθηκαν το 2016. Απαιτούν από τις υπηρεσίες ανταλλαγής μηνυμάτων να παρέχουν στις αρχές τη δυνατότητα αποκρυπτογράφησης μηνυμάτων”.

Στο μεσοδιάστημα οι χρήστες αυξήθηκαν από 100.000 που ήταν καθημερινά τον Οκτώβριο του 2013 σε 180 εκατομμύρια μηνιαίους χρήστες, το Δεκέμβριο του 2018. Σύμφωνα με την Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς των ΗΠΑ, ο αριθμός των μηνιαίων χρηστών του Telegram -παγκοσμίως- ήταν 300 εκατομμύρια, τον Οκτώβριο του 2019.

Στις 5 Οκτωβρίου 2021 απέκτησε περισσότερους από 70 εκατομμύρια νέους χρήστες ως αποτέλεσμα της διακοπής στη λειτουργία του Facebook και των λοιπών app της Meta. Οι απελπισμένοι και αποκομμένοι από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κατέφυγαν στο Telegram.

Πώς λειτουργεί

(!) Οι λογαριασμοί στο Telegram συνδέονται με αριθμούς τηλεφώνου και επαληθεύονται με SMS.

(!) Η προεπιλεγμένη μέθοδος ελέγχου ταυτότητας για τις συνδέσεις, είναι ο έλεγχος ταυτότητας ενός παράγοντα που βασίζεται σε SMS. Υπάρχει δυνατότητα και επαλήθευσης δυο παραγόντων.

(!) Το Telegram επιτρέπει την επαλήθευση ομάδων, bots και καναλιών με επαληθευμένη σελίδα κοινωνικής δικτύωσης ή Wikipedia, αλλά όχι με λογαριασμούς χρηστών.

(!) Η δημιουργία λογαριασμού απαιτεί συσκευή iOS ή Android και ο κάθε χρήστης μπορεί να προσθέσει πολλές συσκευές στο λογαριασμό του -οι οποίες μπορούν να αφαιρεθούν όποτε θέλει κάποιος. Λογαριασμός που είναι αδρανής για έξι μήνες, διαγράφεται αυτόματα.

(!) Μπορείς να ορίσεις όνομα χρήστη, ως ψευδώνυμο για να στέλνεις και να λαμβάνεις μηνύματα χωρίς να αποκαλύπτεις τον αριθμό του τηλεφώνου σου. Μπορείς επίσης, να απενεργοποιήσεις το seen -δηλαδή τη δυνατότητα των άλλων να διαπιστώσουν αν διάβασες τα μηνύματα.

Γενικότερα, στο Telegram μπορείς να διαβάσεις και ειδήσεις στα κανάλια επικοινωνίας ή να μοιραστείς τις δικές σου.

Τι να προσέξεις

Το Wired ανέφερε πως “ειδικοί σε θέματα ασφαλείας προειδοποιούν ότι σε αντίθεση με το Signal ή το WhatsApp, το Telegram δεν είναι κρυπτογραφημένο -από άκρο σε άκρο- από προεπιλογή. Οι χρήστες πρέπει να κάνουν κάθε δυνατή προσπάθεια, για να ενεργοποιήσουν τη λειτουργία "μυστικών συνομιλιών" της εφαρμογής -κάτι που λίγοι κάνουν- και ότι μόνο μεμονωμένες συνομιλίες -όχι αυτές μεταξύ ομάδων-, μπορούν να κρυπτογραφηθούν. Για τα εκατομμύρια των ανθρώπων που χρησιμοποιούν το Telegram και ζουν σε κατασταλτικά καθεστώτα, αυτή η σύγχυση μπορεί να στοιχίσει ακριβά”.

Σε ό,τι αφορά την απόλυτη ελευθερία που υπάρχει στην πλατφόρμα, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά περιστατικά του πού μπορεί να οδηγήσει αυτή η συνθήκη είναι αυτό που συνέβη τον περασμένο Μάρτιο στη Γερμανία.

Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι συμμετείχαν σε πολλές διαδηλώσεις, με ένα μεγάλο ποσοστό να εμπνέονται από θεωρίες συνωμοσίας και τους ψευδοεπιστημονικούς ισχυρισμούς που είχαν δημοσιευθεί στο Telegram. Όπως διαπίστωσε το openDemocracy. Κατά τη διάρκεια τετράμηνης έρευνας, ο οργανισμός ανέλυσε περίπου 20 εκατομμύρια μηνύματα από περισσότερα από 2.000 δημόσια κανάλια και ομάδες της εφαρμογής, που είχε γίνει το καταφύγιο χρηστών που είχαν αποκλειστεί από τα άλλα social media.

Τα μηνύματα που υπονόμευαν την επιστημονική συναίνεση γύρω από την πανδημία –για παράδειγμα, αμφισβητώντας την αποτελεσματικότητα των μασκών προσώπου και των εμβολίων ήταν εμφανή στα κανάλια και τις ομάδες που αναλύθηκαν από το openDemocracy. Ένα άρθρο από μια αυστριακή εφημερίδα, που είχε τίτλο “Κίνδυνοι φρίκης: μετά το εμβόλιο του κορονοϊού, το σώμα καταπολεμά τα κύτταρα του” είχε σχεδόν 200.000 views, μόνο σε ένα κανάλι.

Τον Οκτώβριο του ίδιου το Logically έκανε έρευνα για μια από τις μεγαλύτερες ομάδες συνωμοσίας για τον Covid-19 που είχε και έντονο το στοιχείο του αντισημιτισμού. Σε ένα κανάλι με σχεδόν 70 χιλιάδες μέλη, μία στις 200 αναρτήσεις περιείχε ένα απροκάλυπτο αντισημιτικό σχόλιo. Οι 21.304 λογαριασμοί που ήταν ενεργοί στη συνομιλία μοιράζονταν περίπου 10.000 μηνύματα την ημέρα, πράγμα, με την άρνηση πως υπήρξε ποτέ Ολοκαύτωμα να είναι διάχυτη και πολλούς ισχυρισμούς που ήθελαν τους Εβραίους να ελέγχουν τον κόσμο, κάθε μισή ώρα.

Ο αντίλογος σε όλα αυτά είναι το “ναι, αλλά προστατεύεται η ιδιωτικότητα σου και το δικαίωμα σου στο να διατυπώνεις ελεύθερα την άποψη σου”. Οπότε στο τέλος της ημέρας, όπως στα περισσότερα πράγματα σε αυτήν τη ζωή, όπως διαλέγεις και παίρνεις, κάτι κερδίζεις και κάτι χάνεις.