Ύστερος παγκόσμιος καπιταλισμός και προπαγάνδα

Όπως αναφέρει ο συγγραφέας στον πρόλογο του βιβλίου του Παραποιημένες ειδήσεις (fake news): ο μετασχηματισμός της προπαγάνδας στην κοινωνία της ενημέρωσης Εκδόσεις Gutenberg, Ιούνιος 2021, η πλέον των τεσσάρων ετών ενασχόλησή του με το αντικείμενο ξεκίνησε επ’ αφορμή μιας ομιλίας του για το θέμα στο συνέδριο που οργανώθηκε το 2017 στη Λευκωσία για τα 60 χρόνια του ΡΙΚ, ενώ μίλησε εκ νέου για το θέμα στην Κύπρο, σε συνέδριο που οργάνωσαν από κοινού η Αρχή Ραδιοτηλεόρασης Κύπρου και το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης της Ελλάδας. 

Η μελέτη εξετάζει ένα σημαντικό πρόβλημα που απασχολεί σήμερα τον δημοσιογραφικό, πολιτικό και ακαδημαϊκό κόσμο, διεθνώς και  ασχολείται με τρεις βασικές πτυχές στην έρευνα των παραποιημένων ειδήσεων.  Η πρώτη πτυχή αφορά στην επιστημολογία των παραποιημένων ειδήσεων.  Διατυπώνεται η ιδιαιτερότητα των παραποιημένων ειδήσεων και η διαφορά τους από τις ψευδείς ειδήσεις.

Σύμφωνα με τον Γ. Πλειό οι παραποιημένες ειδήσεις (fake news), εν αντιθέσει με την ορολογία που έχει επικρατήσει σε μεγάλο μέρος της ακαδημαϊκής, δημοσιογραφικής και πολιτικής ορολογίας, διαφέρουν από τις ψευδείς. Ψευδής είναι μια είδηση που περιγράφει κάτι που δεν έγινε. Παραποιημένη είναι μια είδηση που έχουν αλλοιωθεί κάποια στοιχεία του γεγονότος, όπως ο χρόνος και ο τόπος που έγινε, το σκηνικό του, ποιοι έλαβαν μέρος κοκ. Επιπλέον δε για να αποτελεί ένα μήνυμα παραποιημένη είδηση θα πρέπει πριν απ’ όλα να είναι είδηση.  Δηλαδή θα πρέπει να περιέχεται στο περιεχόμενο κάποιου ΜΜΕ.  Οι δύο κατηγορίες ειδήσεων εξετάζονται ως βαθμίδες, η σχετική και η απόλυτη, της ψευδοποίησης ή απομίμησης των ειδήσεων που απορρέει από τη δομή των ειδήσεων ως είδους. Η δυνατότητα αυτή μετατρέπεται σε πραγματικότητα όταν συντρέχουν οι κατάλληλες κοινωνικοοικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες.

Τη δεύτερη πτυχή των παραποιημένων ειδήσεων, την κοινωνιολογική,  την εξετάζει ο Γ. Πλειός  στο δεύτερο μέρος του βιβλίου.  Η δυνατότητα εμφάνισης των παραποιημένων ειδήσεων ως εκτεταμένου και δομικού επικοινωνιακού φαινομένου μετατρέπεται σε πραγματικότητα όταν συμβαίνουν πέντε θεμελιώδεις κοινωνικές μεταβολές

Πρώτον η ανάδυση του διαδικτύου ως κυρίαρχου μέσου επικοινωνίας και ενημέρωσης. Το διαδίκτυο συνιστά κατά τον συγγραφέα μια ευνοϊκή συνθήκη για την ανάδυση της παραποιημένης ενημέρωσης αν και κατά τον ίδιο δεν ευθύνεται το Μέσο για το φαινόμενο.  Αυτό που «ευθύνεται» είναι ότι τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα των παραποιημένων ειδήσεων, εκτός από τους παραγωγούς των ειδήσεων τα συμμερίζεται και ένα μέρος του κοινού που είναι έτοιμο να πιστέψει τις ειδήσεις που τα περιέχουν. Συνεπώς «ευθύνονται» οι συνθήκες που οδηγούν το κοινό να έχει αυτές τις προκαταλήψεις και που πίσω τους κατ’ ουσία βρίσκονται οι διάφορες μορφές κοινωνικής ανισότητας.

Δεύτερον, συμβάλλει η κρίση των παλιών ιδεολογιών της νεωτερικότητας και ο σχηματισμός ιδεολογικών εκλεκτικιστικών σχημάτων (ιδεολογικά συνονθυλεύματα φιλελευθερισμού, συντηρητισμού, καταναλωτισμού, ρατσισμού, εθνικισμού -ενίοτε ακραίου-, θρησκοληψίας κ.ά. σε διάφορες αναλογίες κάθε φορά και σε κάθε εθνική εκδοχή), που υιοθετούν δημοσιογράφοι, πολιτικοί και κοινό, προκειμένου να ερμηνεύσουν τα πολιτικά, οικονομικά γεγονότα κοκ. Παγκόσμιος αλλά και εγχώριος πρωταθλητής αναδεικνύεται σε αυτό ο λαϊκιστικός νεοσυντηρητισμός σε διάφορες εκδοχές του,

Τρίτος παράγοντας που συμβάλει στην ανάδυση της παραποιημένης ενημέρωσης είναι η πολιτική πόλωση. Όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, μια ενδιαφέρουσα παράμετρός της σήμερα είναι ότι κομματικός ανταγωνισμός και εν γένει η εσωτερική πολιτική αντιπαράθεση αποκτά χαρακτηριστικά που είχε παλιότερα η ένταση στις εξωτερικές πολιτικές και οικονομικές σχέσεις, ιδιαίτερα κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Πρόκειται για μια μορφή εσωτερικοποίησης της ψυχροπολεμικής  αντιπαράθεσης και εν γένει της εξωτερικής πολιτικής αντιπαράθεσης.  

Τέταρτος παράγοντας είναι που συμβάλλει καθοριστικά στην παραποιημένη ενημέρωση είναι, η κυριαρχία των νεοφιλελεύθερων οικονομικών σχέσεων τόσο εκτός όσο και εντός του πεδίου των μέσων επικοινωνίας. Η παραποίηση μπορεί να συμβαίνει είτε γιατί το επιβάλλει η δικτατορία των κλικ στη διαδικτυακή δημοσιογραφία, είτε για να δημιουργηθεί μια οικονομία της προσοχής, είτε για να διαφημιστεί ή δυσφημιστεί μια εταιρεία ή ένα προϊόν, είτε, τέλος για να συλλεγούν και πωληθούν προσωπικά δεδομένα των χρηστών.

Τέλος ένας πέμπτος παράγοντας που επιτελεί σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση του φαινομένου των παραποιημένων ειδήσεων είναι εγκατάλειψη του «στόρι» ως αφηγηματικού σχήματος των ειδήσεων και η εμφάνιση υβριδικών αφηγηματικών σχημάτων των οποίων η απόσταση από τις παραποιημένες ειδήσεις είναι πολύ μικρή, πολύ μικρότερη απ’ ότι στο στόρι. Πρόκειται για κάτι που συμβαίνει κυρίως στα ενημερωτικά είδη των λεγόμενων νέων μέσων και κυρίως του διαδικτύου. 

Την τρίτη πτυχή των παραποιημένων ειδήσεων ο Γ. Πλειός την αναλύει λεπτομερώς στο τρίτο μέρος του βιβλίου. Σε αυτό καταγράφονται 702 κατηγορίες παραποίησης. Αυτές είναι λογικά δυνατές μορφές παραποίησης των ειδήσεων. Αν εξετάσουμε το σύνολο των ειδήσεων παγκοσμίως σήμερα, το πιο πιθανό είναι ότι δεν υπάρχουν. Μπορεί όμως να υπάρξουν στο μέλλον. Η ανάλυση στο τρίτο μέρος αφορά ιδιαίτερα ανθρώπους που δεν είναι εξοικειωμένοι με το φαινόμενο ή με τη θεωρία και την κοινωνιολογία των ΜΜΕ και των ειδήσεων, αλλά ασχολούνται με τα ζητήματα που συζητάμε στη δημόσια σφαίρα, και σε αυτά ανήκει και ο ρόλος τον οποίο επιτελούν σήμερα τα ΜΜΕ, ιδιαίτερα δε οι παραποιημένες ειδήσεις.

Δρ Σωτήρης Θεοχαρίδης, Αναπληρωτής Καθηγητής Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο Frederick Κύπρου

*Ο Γιώργος Πλειός είναι Καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ. Σήμερα είναι Πρόεδρος του Τμήματος και  μέλος του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης της Ελλάδας