Οι εμπόλεμες πλευρές στη Μέση Ανατολή πρέπει να βρουν τρόπο να συνυπάρξουν

Οι ισλαμιστές και κοσμικοί στη Μέση Ανατολή πολεμούν μεταξύ τους εδώ κι έναν αιώνα. Ο πόλεμος αυτός το μόνο που έχει πετύχει είναι να διαιωνίζει τις αυταρχικές κυβερνήσεις. Το να ζητάς όμως να παραμερίσουν τις διαφορές τους και να ενωθούν είναι τουλάχιστον αφελές, καθώς οι διαφορές αυτές είναι πραγματικές και σοβαρές. Η πλαστή ενότητα στη διάρκεια της Αραβικής Άνοιξης έφερε τα αντίθετα αποτελέσματα, καθώς αύξησε τη δυσπιστία ανάμεσα στις δύο πλευρές.

Αυτό που πρέπει να κάνουν οι ισλαμιστές και οι κοσμικοί δεν είναι να αναζητήσουν μια αδύνατη συμμαχία, αλλά να οικοδομήσουν ένα πλαίσιο συνύπαρξης που θα τους βγάλει από μια σχέση μηδενικού αθροίσματος. Αυτό είναι ένα κρίσιμο πρώτο βήμα για μια δημοκρατική διακυβέρνηση της Μέσης Ανατολής.

Οι ισλαμιστές και οι κοσμικοί διαφωνούν για το κατά αν πρέπει να κυριαρχούν τα ατομικά δικαιώματα ή οι «ισλαμικοί κανόνες», για το αν πρέπει τα άτομα να είναι κυρίαρχα της ζωής τους ή να εποπτεύονται από τις ισλαμικές αρχές και για το αν όλοι οι πολίτες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου. Διαφωνούν επίσης για τον χειρισμό των μη μουσουλμάνων, τόσο στις χώρες τους όσο και στο εξωτερικό. Υπάρχουν τέλος διαφωνίες για τα θεμέλια της κοινωνίας και του κράτους.

Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, κάθε πλευρά βλέπει την άλλη ως μια παρέκκλιση που χρειάζεται διόρθωση.

Οι κοσμικοί βλέπουν το «πολιτικό ισλάμ» ως μια παρωδία τόσο της πολιτικής όσο και του ισλάμ. Γι’ αυτούς, το ισλάμ είναι μια θρησκεία και η σύγχυση της θρησκείας με την πολιτική οδηγεί στη βία. Ακραίο παράδειγμα αυτής της σύγχυσης είναι το Ισλαμικό Κράτος.

Οι κοσμικοί αποδίδουν την άνοδο του πολιτικού ισλάμ στην άγνοια, την κοινωνικοοικονομική σήψη, την αποτυχία των κοσμικών ιδεολογιών, τις ξένες επεμβάσεις και τη συσσωρευμένη ιστορική οργή. Προσπαθούν λοιπόν να αντιμετωπίσουν, και ει δυνατόν να εξαλείψουν, το πολιτικό ισλάμ μέσα από τη βελτίωση της εκπαίδευσης, την καταπολέμηση της φτώχειας και τη βελτίωση της διακυβέρνησης.

Το πρόβλημα είναι ότι οι κοσμικοί κυβέρνησαν, και δεν κατάφεραν να εξαλείψουν τον ισλαμισμό. Το προσπάθησαν επί της αποικιοκρατίας και επί εθνικιστικών κυβερνήσεων του Κεμάλ Ατατούρκ ή του Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ. Το προσπάθησαν με δικτάτορες όπως ο Σαντάμ Χουσεϊν και ο Ασαντ, αλλά και με εκσυγχρονιστές όπως ο Ρεζά Παχλαβί και ο Χαμπίμπ Μπουργκίμπα. Δεν τα κατάφεραν. Αργά ή γρήγορα, ο ισλαμισμός σήκωσε και πάλι κεφάλι και είτε ανέλαβε ξανά την εξουσία - βίαια, όπως στο Ιράν το 1979, ή σταδιακά, όπως στην Τουρκία το 2002 - είτε συγκρότησε μια ισχυρή αντιπολίτευση, όπως συμβαίνει σήμερα στην Τυνησία και την Αίγυπτο.

Από την άλλη πλευρά, οι ισλαμιστές θεωρούν τους κοσμικούς μια εκτροπή. Γι’ αυτούς, οι κοσμικοί είναι προϊόν του δυτικού πολιτισμικού ιμπεριαλισμού. Τα τελευταία χρόνια, οι κοσμικοί της Μέσης Ανατολής θεωρούνται και υποκριτές, αφού λένε ότι υποστηρίζουν τη δημοκρατία, αρνούνται όμως να λάβουν μέρος σε ελεύθερες εκλογές για να μην έρθουν οι ισλαμιστές στην εξουσία.

Κατά την άποψη των ισλαμιστών, οι κοσμικοί είναι ένας ιός που έχει μολύνει τις μουσουλμανικές κοινωνίες. Οι τζιχαντιστές θέλουν να χρησιμοποιήσουν βία για να τους εξαλείψουν, ενώ η μετριοπαθής πλευρά (όπως οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι) είναι πιο υπομονετική και υποστηρίζει έναν σταδιακό επανεξισλαμισμό της κοινωνίας έως ότου αυτές οι ξένες πολιτισμικές εκφράσεις σβήσουν.

Το πρόβλημα είναι ότι οι ισλαμιστές έχουν δοκιμάσει και τους δύο τρόπους κι έχουν κι αυτοί αποτύχει. Εκατό χρόνια μετά τη γέννησή του, λοιπόν, ο ισλαμισμός εξακολουθεί να πολεμά τους κοσμικούς. Ακόμη πιο ανησυχητικές είναι οι εμπειρίες των ισλαμιστών στο Ιράν και το Σουδάν. Πολλές δεκαετίες μετά την επιβολή προγραμμάτων εξισλαμισμού που περιλαμβάνουν τα πάντα από τις γυναίκες μέχρι τα βιβλία, οι κοσμικοί είναι ζωντανοί.

Οι ισλαμιστές και οι κοσμικοί χρειάζονται λοιπόν ένα σύμφωνο που θα τους επιτρέπει να επιβιώνουν όταν η άλλη πλευρά βρίσκεται στην εξουσία. Είναι δύσκολο, αλλά όχι αδύνατο: η παγκόσμια ιστορία είναι γεμάτη με παραδείγματα κοινωνιών που έχουν ακολουθήσει αυτόν τον δρόμο. Οι εμπόλεμες πλευρές στον Τριακονταετή Πόλεμο της Γερμανίας, για παράδειγμα, σκότωσαν το ένα πέμπτο του πληθυσμού και κατέστρεψαν την οικονομία της χωρίς να καταγάγουν νίκη, και τελικά αναγκάστηκαν να συνυπάρξουν.

Όπως και σε κάθε εμφύλιο πόλεμο, το μεγαλύτερο εμπόδιο στη συνύπαρξη των ισλαμιστών και των κοσμικών στη Μέση Ανατολή είναι να αναγνωρίσουν την ανάγκη του συμβιβασμού. Μέχρι να το κάνουν, ο πόλεμος θα συνεχίζεται και η δημοκρατία θα παραμένει ένας ανέφικτος στόχος.

 Ο Εζεντίνε Φισέρε είναι Αιγύπτιος διπλωμάτης, συγγραφέας και πανεπιστημιακός. Διδάσκει στο Dartmouth College.