Παιδικό πένθος: Τι καταλαβαίνουν, πώς ενημερώνουμε και πως στηρίζουμε ένα παιδί

«Δεν μπορούμε να απομακρύνουμε τη θλίψη από τη ζωή των παιδιών όταν κάποιος πεθαίνει. Αυτό που μπορούμε όμως να κάνουμε είναι να τα στηρίξουμε στην οδύνη τους, αντί να τα απομονώνουμε και να τα εγκαταλείπουμε στη μοναξιά τους.», (λόγια μητέρας). 

Τι καταλαβαίνουν τα παιδιά για το θάνατο;

Ο θάνατος κάποιου αγαπημένου προσώπου είναι πάντα ένα οδυνηρό γεγονός στη ζωή των παιδιών και των εφήβων.  Όσοι βρίσκονται κοντά τους συχνά έρχονται σε δύσκολη θέση καθώς αναζητούν τον καλύτερο τρόπο να τα βοηθήσουν. Συχνά οι ενήλικες αναρωτιόμαστε τι καταλαβαίνει ένα παιδί για το θάνατο, πώς αισθάνεται όταν χάνει κάποιον που αγαπά, ποιες επιπτώσεις θα έχει η σημαντική αυτή απώλεια στην εξέλιξή του και ακόμα τι να πούμε και πώς να το στηρίξουμε. Συνήθως τα παιδιά έχουν μεγαλύτερη εξοικείωση με την έννοια του θανάτου απ' όσο νομίζουμε. Πολλές φορές ο θάνατος υπάρχει μέσα στα παραμύθια, στα παιχνίδια τους και στην καθημερινή τους ζωή.

Η έννοια όμως του θανάτου είναι διαφορετική ανάλογα με τα αναπτυξιακό στάδιο στο οποίο τα παιδί βρίσκεται.

Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας, ενώ αντιλαμβάνονται την απουσία ενός σημαντικού προσώπου από το περιβάλλον τους, δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν την οριστικότητα του θανάτου. Πιστεύουν ότι αυτός που έχει πεθάνει μπορεί να γυρίσει ή ότι εξακολουθεί να ζει, να σκέπτεται και να αισθάνεται εκεί που βρίσκεται.

Τα παιδιά σχολικής ηλικίας κατανοούν ότι ο θάνατος είναι μη αναστρέψιμο γεγονός, αλλά πιστεύουν ότι συμβαίνει μόνο στους άλλους.

Οι έφηβοι συνειδητοποιούν ότι όλοι οι άνθρωποι - όπως και οι ίδιοι - είναι θνητοί. Επίσης, είναι σε θέση να δώσουν μεταφυσικές και συμβολικές ερμηνείες στο θάνατο.

Εκτός βέβαια από την ηλικία, σημαντικό ρόλο στην κατανόηση της έννοιας του θανάτου αποτελούν και άλλοι παράγοντες όπως η νοητική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, η προσωπικότητά του, το περιβάλλον όπου ζει καθώς και οι εμπειρίες που είχε στη ζωή του.

Κάθε παιδί διαθέτει το δικό του τρόπο να θρηνεί. Δεν υπάρχει σωστός και λάθος τρόπος. Ο θρήνος είναι μια απόλυτα φυσιολογική αντίδραση καθώς το παιδί προσπαθεί να αποδεχθεί την πραγματικότητα της απώλειας και να προσαρμοστεί σ' αυτήν.

Τα παιδιά καθώς δεν μπορούν ν' αντέξουν για μεγάλο χρονικό διάστημα τα οδυνηρά συναισθήματα, παρατηρούμε ότι μπορεί να θρηνούν με δόσεις. Έτσι, ενώ τη μια στιγμή μπορεί να είναι θλιμμένα, την αμέσως επόμενη παίζουν ή γελούν. Αυτό δεν σημαίνει ότι αδιαφορούν ή ότι το έχουν "ξεπεράσει".

Ο θρήνος είναι μακρόχρονη διεργασία και δεν έχει καθορισμένο χρονικό τέλος. Επίσης μπορεί να αναβιώνει σε επόμενα στάδια της εξέλιξης του παιδιού. Σημαντικές αλλαγές στη νοητική ανάπτυξη, στη συναισθηματική και κοινωνική ζωή, ξαναφέρνουν στην επιφάνεια το θρήνο, δίνοντας στο παιδί τη δυνατότητα να βρει νέο νόημα στην απώλεια που έζησε. 
Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις πάλι τα παιδιά μπορεί να εκφράζουν το θρήνο τους με έμμεσο τρόπο. Στα μικρότερα παιδιά όπου η ικανότητα του λόγου δεν είναι τόσο ανεπτυγμένη εκφράζουν το θρήνο τους κυρίως μέσα από το παιχνίδι, τις ζωγραφιές και τις αλλαγές στη συμπεριφορά τους στον ύπνο, στο φαγητό, στο σπίτι ή στο σχολείο. 

Στις περιπτώσεις όπου οι στενοί συγγενείς είναι απορροφημένοι από το δικό τους πόνο και, κατά συνέπεια, λιγότερο διαθέσιμοι, τα ίδια τα παιδιά, σπάνια αναζητούν στήριξη από τους συνομήλικούς τους καθώς φοβούνται ότι θα απομονωθούν επειδή διαφέρουν.

Πώς εκδηλώνεται ο θρήνος στα παιδιά; 

Ο θρήνος εκδηλώνεται μέσα από το σώμα, τη σκέψη, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά του παιδιού.

Μερικές από τις συχνότερες και απόλυτα φυσιολογικές εκδηλώσεις θρήνου στα παιδιά τον πρώτο καιρό μετά την απώλεια είναι:

-η θλίψη

-τα ξεσπάσματα θυμού ή δακρύων τα οποία πολλές φορές γίνονται για ασήμαντο λόγο,

-οι διάφοροι φόβοι όπως είναι ο φόβος αποχωρισμού από αγαπημένα πρόσωπα, φόβος για το σκοτάδι, κ.τ.λ.,

-οι αλλαγές στις συνήθειες του ύπνου και του φαγητού,

-οι αλλαγές στη συμπεριφορά όπως η απομόνωση, η εσωστρέφεια, η επιθετικότητα,

-η μείωση της απόδοσης στο σχολείο, η ριψοκίνδυνη συμπεριφορά,

-η εκδήλωση συμπεριφορών προηγούμενων σταδίων ανάπτυξης όπως η χρήση πιπίλας, η ενούρηση, η εξάρτηση από -ενήλικες,

-η επίμονη αναζήτηση του ατόμου που πέθανε και συνεχείς σκέψεις γύρω από το θάνατό του.

επίσης μπορεί να εκφράζει ενοχές για το θάνατο του αγαπημένου προσώπου ή να εκφράζει αίσθημα ανακούφισης όταν έχει προηγηθεί παρατεταμένη περίοδος άγχους εξαιτίας του επικείμενου θανάτου.

Τα σωματικά συμπτώματα  που παρουσιάζονται μπορεί να είναι:

-πονοκέφαλοι,

-στομαχικές διαταραχές,

-αναπνευστικά προβλήματα, έξαρση αλλεργιών,
 
Ένα παιδί που θρηνεί έχει ανάγκη να κατανοήσει τι ακριβώς συνέβη στο αγαπημένο του πρόσωπο. Επίσης έχει ανάγκη να εκφράσει τα συναισθήματά του για την απώλεια και να διατηρήσει ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου του προσώπου. Η στήριξη και η αποδοχή από το περιβάλλον του είναι επίσης πολύ σημαντική και μπορεί να δοθεί ως ακολούθως:

-Ενημερώνοντάς το έγκαιρα και με απλά λόγια.

-Ενθαρρύνοντάς το να εκφράσει τα συναισθήματά του.

-Διευκολύνοντάς το να διατηρήσει την ανάμνηση.

-Ενισχύοντας τη συμμετοχή του στο οικογενειακό πένθος.

-Εξασφαλίζοντας τη συνέχεια και τη σταθερότητα στη ζωή του.

-Παρέχοντας υποστήριξη σε σταθερή βάση.  

Η απόκρυψη της πραγματικότητας ή η παροχή ψεύτικων πληροφοριών, αντί να προστατεύει τα παιδιά, τους δημιουργεί επιπλέων προβλήματα και αυξάνει την ανασφάλεια που αισθάνονται. Η σιωπή των ενηλίκων τα κάνει να αισθάνονται μόνα και αποκομμένα από την υπόλοιπη οικογένεια. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα πολλές φορές να τα οδηγεί να κλειστούν στον εαυτό τους και να δώσουν τις δικές τους ερμηνείες που συχνά μπορεί να είναι πιο τρομακτικές από την ίδια την πραγματικότητα.  

Ενημερώνουμε όσο το δυνατόν πιο έγκαιρα

Η καθυστέρηση της ενημέρωσης των παιδιών δημιουργεί μεγαλύτερη σύγχυση, τα οδηγεί σε παρερμηνείες και αυξάνει την  ανασφάλεια και τον  φόβο που αισθάνονται. Είναι σημαντικό να  εξηγούμε στα παιδιά με ακρίβεια και ειλικρίνεια τι συνέβη, πώς συνέβη και προσαρμόζουμε πάντα το λεξιλόγιό μας στο επίπεδο κατανόησης του παιδιού.

Διαλέγουμε με προσοχή τις λέξεις που χρησιμοποιούμε

Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας δεν μπορούν να κατανοήσουν τις μεταφορικές ή μεταφυσικές ερμηνείες, ούτε να ξεχωρίσουν τη διαφορά μεταξύ ψυχής και σώματος. Το αποτέλεσμα είναι να μπερδεύονται περισσότερο, γεγονός που γεννά διάφορους παράλογους φόβους και συμπεράσματα. Αν, για παράδειγμα, πούμε σε ένα παιδί 4 ετών «ο μπαμπάς έφυγε» το πιθανότερο είναι να νομίσει ότι ο μπαμπάς του έφυγε από το σπίτι και το εγκατάλειψε. Για το λόγο αυτό, ειδικά στα πολύ μικρά παιδιά πρέπει να μιλάμε με τρόπο πολύ απλό, σαφή και κυριολεκτικό. Χρησιμοποιούμε λέξεις όπως «πέθανε», «θάνατος» και όχι διφορούμενες, ασαφείς εκφράσεις όπως «χάθηκε», «τον πήρε ο Θεός», κ.τ.λ. Όταν ένα παιδί είναι λίγο μεγαλύτερο (π.χ. σχολικής ηλικίας) κάθε οικογένεια μπορεί να συζητήσει μαζί του τις δικές της ιδιαίτερες θρησκευτικές, πνευματικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις γύρω από το θάνατο.

Λέμε στο παιδί ότι δεν φταίει γι' αυτό που συνέβη

Εάν αντιληφθούμε ότι το παιδί μπορεί να βιώνει ενοχικά συναισθήματα το διαβεβαιώνουμε ότι τίποτα απ' όσα έκανε, σκέφτηκε ή είπε (αταξίες, απαγορευμένες πράξεις ή σκέψεις) δεν προκάλεσαν το θάνατο του αγαπημένου του ανθρώπου. Επίσης, τονίζουμε ότι δεν υπάρχει τίποτα που θα μπορούσε να κάνει για να αποτρέψει αυτόν το θάνατο.

Ακούμε προσεκτικά και απαντάμε στις ερωτήσεις

Δεν χρειάζεται να βομβαρδίζουμε το παιδί με πληροφορίες. Αντίθετα αυτό που έχει ανάγκη είναι να του δώσουμε χρόνο να εκφράσει τα συναισθήματά του. Απαντάμε στις ερωτήσεις του και αν δεν γνωρίζουμε κάτι λέμε απλά «δεν ξέρω». Επίσης τα παιδιά αρκετές φορές μπορεί να ρωτούν επανειλημμένα να μάθουν τι συνέβη στην προσπάθεια τους να αφομοιώσουν το γεγονός. Σε αυτές τις περιπτώσεις επαναλαμβάνουμε τις πληροφορίες όσο συχνά χρειαστεί.  

Συζητάμε με το παιδί τι θα συμβεί από δω και πέρα 

Τα παιδιά ανησυχούν για το μέλλον (ποιος θα τα φροντίσει, ποιος θα τα πάει στο σχολείο κ.λ.π.). Ενημερώνουμε πάντα τα παιδιά για τις αλλαγές που πρόκειται να συμβούν στη ζωή της οικογένειας όπως και για τα πράγματα που θα παραμείνουν σταθερά στην καθημερινότητα τους.

Πώς ενθαρρύνουμε ένα παιδί να εκφράσει τα συναισθήματά του;

Αφήνουμε το παιδί να εκφράσει τα συναισθήματά του όποια και αν είναι αυτά. Είναι σημαντικό να το ενθαρρύνουμε να μιλήσει γι' αυτό που αισθάνεται. Όμως, σεβόμαστε και τη σιωπή του, όταν επιλέγει να μη μοιραστεί αυτό που νιώθει.
Ακούμε με προσοχή χωρίς να κρίνουμε και χωρίς να λέμε πώς «πρέπει» ή «δεν πρέπει» να αισθάνεται και να σκέφτεται ένα παιδί. Δείχνουμε κατανόηση απέναντι σε συναισθήματα θυμού, ή αρνητικές σκέψεις που μπορεί να έχει και τονίζουμε ότι όσα αισθάνεται είναι φυσιολογικά.  

Μοιραζόμαστε συναισθήματα και σκέψεις

Μπορεί να κλάψουμε μαζί με το παιδί, αν έτσι νιώθουμε. Αυτό το μοίρασμα συχνά το βοηθάει να εκφραστεί και να αισθανθεί ότι δεν είναι μόνο του. Αναγνωρίζουμε και το δικό μας πόνο.  Παράλληλα όμως, δίνουμε χώρο και χρόνο στον εαυτό μας να θρηνήσει, ζητώντας από συγγενείς, δασκάλους ή φίλους να στηρίξουν και να ανταποκριθούν στις ανάγκες του παιδιού.

Επιβεβαιώνουμε στο παιδί ότι το αγαπάμε

Με λόγια, με μια αγκαλιά ή με ένα χάδι, δείχνουμε το ενδιαφέρον και την αγάπη μας.

Αναφερόμαστε στο πρόσωπο που πέθανε

Καλλιεργούμε ένα κλίμα όπου το παιδί νιώθει ότι μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα. Συζητάμε τις δικές του και τις δικές μας αναμνήσεις. Μερικές αναμνήσεις μπορεί να είναι καλές, άλλες άσχημες, όπως συμβαίνει σε όλες τις σχέσεις. Αποφεύγουμε την υπερβολική εξιδανίκευση του ατόμου που πέθανε. Με τον τρόπο αυτό  βοηθάμε το παιδί να διατηρήσει ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου του.

Επιτρέπουμε στο παιδί αν θέλει να συμμετέχει σε οικογενειακές εκδηλώσεις πένθους

Η συμμετοχή του παιδιού στις εκδηλώσεις πένθους απαιτεί καλή προετοιμασία. Εξηγήστε με απλό τρόπο τι είναι η κηδεία ή το μνημόσυνο και τι ακριβώς θα συμβεί στη διάρκεια της τελετουργίας. Ρωτήστε το αν θα ήθελε να παρευρεθεί στην τελετή και σε περίπτωση που το επιθυμεί, φροντίστε να βρίσκεται μαζί με κάποιον που θα είναι σε θέση να το στηρίξει και να ανταποκριθεί σε όποιες ανάγκες προκύψουν. 

Θυμόμαστε τις επετείους και τις γιορτές

Σε γενέθλια, διακοπές, γιορτές ή στην επέτειο του θανάτου, δημιουργείται συνήθως μεγάλη συναισθηματική φόρτιση στην οικογένεια. Στην περίπτωση αυτή, αποφασίστε από κοινού τι θα κάνετε μαζί με τα παιδιά.

Πώς προωθούμε τη σταθερότητα της οικογενειακής ζωής;

Διατηρούμε όσο μπορούμε σταθερό το περιβάλλον και τις συνθήκες ζωής. Αποφεύγουμε την άμεση αλλαγή σχολείου ή σπιτιού, καθώς δημιουργεί μια αίσθηση ασυνέχειας στη ζωή του παιδιού και προκαλεί νέες απώλειες τις οποίες καλείται να αντιμετωπίσει.

Διατηρούμε τους κανόνες πειθαρχίας και συμπεριφοράς

Οι κανόνες και τα όρια είναι πηγή ασφάλειας και σιγουριάς όταν όλα στη ζωή αλλάζουν.

Υποστηρίζουμε το παιδί σε συνεχή βάση 

Επειδή ο θρήνος είναι μακρόχρονη διεργασία, είναι σημαντικό να υπάρχει διαρκής υποστήριξη, τόσο από τα μέλη της οικογένειας, όσο και από τα άλλα σημαντικά πρόσωπα στη ζωή του παιδιού.

Ενθαρρύνουμε το παιδί να συνεχίσει τη ζωή του 

Δεν πρέπει να πιέζουμε τα παιδιά να ακολουθήσουν τον «ενήλικο» τρόπο θρήνου, ούτε να περιμένουμε ότι θα θρηνήσουν με βάση τους κοινωνικούς κανόνες. Τα ενθαρρύνουμε να συμμετέχουν σε κοινωνικές εκδηλώσεις, σε εκδρομές, σε γιορτές, στη σχολική ζωή, ώστε να ξαναβρούν ένα φυσιολογικό ρυθμό, χωρίς να αισθάνονται ότι προδίδουν αυτόν που πέθανε.

Οι έφηβοι παρουσιάζουν σε γενικές γραμμές τις ίδιες αντιδράσεις κατά τη διάρκεια του θρήνου τους με αυτό των μικρότερων παιδιών, κάτι το οποίο μπορεί να εκφράζουν με διάφορους τρόπους όπως απόσυρση από τις οικογενειακές δραστηριότητες, αναζήτηση υποστήριξης από συνομηλίκους, αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές όπως π.χ η κατανάλωση αλκοόλ κ.λ.π. Οι έφηβοι, έχουν πλέον την γνωστικοί ικανότητα να στοχαστούν πάνω στο ίδιο το γεγονός του θανάτου αλλα και στις συνέπειες που αυτό μπορεί να επιφέρει. Αυτή η ικανότητα να φέρουν στη μνήμη τους τον εκλιπόντα λειτουργεί σε κάποιες περιπτώσεις αυτό-παρηγορητικά. Από την άλλη κάτι τέτοιο συχνά τους προκαλεί ενοχές καθώς αναλογίζονται τις άσχημες στιγμές που είχαν με το αγαπημένο πρόσωπο όσο αυτό ήταν εν ζωή.

Τέλος οι έφηβοι μετά το γεγονός του θανάτου αναλαμβάνουν μια πιο υπεύθυνη στάση, προστατευτική ως ένα σημείο για τους γύρω τους, κάτι το οποίο συχνά τους μπερδεύει αλλά μπερδεύει και όσους βρίσκονται γύρω τους.

Οι ίδιες αρχές που ισχύουν για τα παιδιά ισχύουν και για τους εφήβους. Ωστόσο, οι έφηβοι βοηθιούνται καλύτερα όταν οι ενήλικοι τούς συντροφεύουν στο ταξίδι του θρήνου. Είναι σημαντικό οι ενήλικες  να αποφεύγουν να τους καθοδηγήσουν στην διαδικασία διαχείρισης του πένθους αλλά να παραμένουν πάντα καλοί ακροατές και διαθέσιμοι απέναντί τους.
 
Τι είναι αυτό που πρέπει να μας ανησυχήσει στο παιδί ή στον έφηβο που θρηνεί; 

-η παρατεταμένη απουσία οποιασδήποτε εκδήλωσης θρήνου

-η παρατεταμένη αποχή από το παιχνίδι και τις σχέσεις με τους συνομηλίκους

-οι επίμονες κατηγορίες που απευθύνονται προς τον εαυτό του ή άλλους τους οποίους θεωρεί υπεύθυνους για το θάνατο

-τα παρατεταμένα, σοβαρά προβλήματα στη σχολική επίδοση, ή στη σχέση με τους συμμαθητές και τους δασκάλους

-η πλήρης ταύτιση με το άτομο που πέθανε και η συστηματική προσπάθεια να καλύψει το κενό που δημιούργησε ο θάνατος στην οικογένεια  

-οι παρατεταμένες διαταραχές στη διατροφή ή τον ύπνο και οι επαναλαμβανόμενοι εφιάλτες

-οι έντονες και παρατεταμένες σωματικές ενοχλήσεις ή συμπτώματα  

-η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά (ναρκωτικά, βουλιμία, ανορεξία, ροπή για ατυχήματα) και οι σκέψεις αυτοκτονίας.

Τέλος αυτό που θα μπορούσαμε να πούμε είναι ότι τα παιδιά πενθούν όπως ακριβώς και οι ενήλικες. Μπορεί οι τρόποι με τους οποίους εκφράζουν το πένθος τους να διαφέρουν σε πολλά σημεία από αυτούς των ενηλίκων, μπορεί το γνωστικό τους επίπεδο να μην τους επιτρέπει να επεξεργαστούν με την ίδια ταχύτητα και την ίδια αποτελεσματικότητα όρους όπως ο θάνατος ή η απώλεια, παρόλα αυτά και τα παιδιά, πενθούν. Και στο πένθος τους αυτό που χρειάζονται όπως και ο οποιοσδήποτε άλλος άνθρωπος είναι στήριξη, αγάπη, κατανόηση και πάνω από όλα απαντήσεις.

Αιμιλία Πίττα

Κλινική Ψυχολόγος / Εργοθεραπεύτρια

Διεπιστημονικό Κέντρο Positivum
www.positivumcenter.com