Τα πασχαλινά παιχνίδια όπως τα θυμάται ο Κύπριος λαογράφος Γιώργος Σοφοκλέους

Τα πασχαλινά έθιμα είναι πολλά. Κάποια κατάφεραν να κρατηθούν αλώβητα με το πέρασμα των χρόνων, άλλα  προσαρμόστηκαν και διαμορφώθηκαν στις σύγχρονες ανάγκες ενώ, άλλα «εξαφανίστηκαν».

Κάτι τέτοιο συμβαίνει και στο πασχαλινό έθιμο των παιχνιδιών που παίζονταν και συνεχίζουν να παίζονται κατά τη διάρκεια των εορτών του Πάσχα.

Ο λαογράφος Γιώργος Σοφοκλέους, θυμάται και περιγράφει στον ΡΕΠΟΡΤΕΡ, τα πασχαλινά παιχνίδια που παίζονταν παλιότερα στα χωριά. Μέσα από ένα δικό του κείμενο αναλύει τις συνήθειες που είχαν τα παιδιά παλιότερα και τον ιδιαίτερο τρόπο που χρησιμοποιούσαν τον ελεύθερο χρόνο τους. Οι γιορτές αποτελούσαν μέρες ξεγνοιασιά και διασκέδασης για τα παιδιά.

Ποια παιχνίδια έπαιζαν τότε; Πως παίζεται ο Ζίζυρος, τα Τριαππίδκια, η Πρώτη Ελιά και η Βασιλιτζιά;

Ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα που αφορά στις συνήθειες και τις προτιμήσεις των πρωτινών, ιδιαίτερα των παιδιών, είναι ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούσαν τον ελεύθερο τους χρόνο για ψυχαγωγία.

Βέβαια στα παλιά τα χρόνια τα δύσκολα, που ο καθημερινός κάματος για φυσική επιβίωση ήταν σκληρός και αδυσώπητος, ελάχιστα περιθώρια υπήρχαν για ξεκούραση, χαλάρωση και ψυχαγωγία. Εξ’ ου και η παρομοιώδης φράση: «Εν έσσιει φα’ τζαι κνήστου, μα φα’ τζαι ποταβρίστου», που σημαίνει ότι αν θέλεις να έχεις φαγητό πρέπει να βάλεις και ‘συ το χέρι σου, να βοηθήσεις. Αυτός ο άγραφος νόμος, ίσχυε ακόμη και για τα μικρά παιδιά που κατά κανόνα ήταν υποχρεωμένα να βοηθούν τους γονείς τους στις διάφορες ασχολίες τους. Εντούτοις, παρά τις δυσκολίες και την έλλειψη χρόνου, τα παιδιά πάντα εύρισκαν ευκαιρίες για να παίξουν. Τις Κυριακές, τις μέρες των θρησκευτικών εορτών και τις αργίες και κάπου-κάπου τις καθημερινές. Κατά τις θρησκευτικές εορτές μάλιστα πολύ συχνά σ’ αυτά τα παιχνίδια έπαιρναν μέρος και οι μεγαλύτεροι.

Έτσι, μέσα απ’ αυτές τις  κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες και με δεδομένο την έλλειψη άλλων ψυχαγωγικών μέσων, διαμορφώθηκε μια «κουλτούρα» που αφορούσε τον τρόπο που χρησιμοποιούσαν τον ελεύθερο τους χρόνο, καθώς και τη μορφή που έπαιρνε ένα συγκεκριμένο παιγνίδι.

Πολλά από τα παραδοσιακά παιγνίδια που διασώθηκαν μέχρι τις μέρες μας, έχουν ρίζες πανάρχαιες που φθάνουν μέχρι και τους κλασικούς χρόνους, άλλα πάλι είναι επηρεασμένα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, από άλλους λαούς γειτονικούς, ή κατακτητές.

Τα περισσότερα απ’ αυτά, είχαν ανταγωνιστικό χαρακτήρα και στόχευαν στην ανάδειξη νικητή, ατόμου ή ομάδας. Παίζονταν από δύο ή και περισσότερα παιδιά, ανάλογα με την περίπτωση. Σε κάποια απ’ αυτά η συμμετοχή ήταν σε ατομικό επίπεδο και σε άλλα ομαδική. Ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό που καταδεικνύει και τα ήθη της παλιά εποχής, είναι το γεγονός ότι τα παιγνίδια χωρίζονταν σε αγορίστικα και κοριτσίστικα. Ποτέ δεν είχαν κοινά παιγνίδια, έως και τις αρχές του 20^ου αιώνα όταν τα αυστηρά ήθη άρχισαν να χαλαρώνουν κάπως.

Μερικά, από τα παιγνίδια των πρωτινών τα βλέπουμε να αναβιώνουν στις μέρες μας σε Δήμους και Κοινότητες κατά την διάρκεια των εορτών του Πάσχα
 

Πρώτη Ελιά

Αυτό το παιγνίδι ήταν καθαρά ψυχαγωγικό χωρίς καθόλου ανταγωνισμό.

Παιζόταν από 4 έως και 10 παιδιά (αγόρια). Το πρώτο παιδί έσκυβε από τη μέση και πάνω προς τη γη, σε θέση όρθιας γωνίας. Το δεύτερο πηδούσε από πάνω του, στηρίζοντας τα χέρια του στην πλάτη του πρώτου. Με τον ίδιο τρόπο ένα-ένα τα υπόλοιπα παιδιά πηδούσαν κι αυτά, μέχρι που ερχόταν η σειρά ξανά για το πρώτο παιδί, και το παιγνίδι συνεχιζόταν κατ’ αυτό τον τρόπο.

ΣΗΜ. Υπάρχουν ποικίλες παραλλαγές του παιγνιδιού με μικροδιαφορές, ενώ σε κάποιες περιοχές αποκαλείται και «Ξεροπόταμος».

Ζίζυρος

Το παιγνίδι αυτό παίζεται σε δύο διαφορετικές παραλλαγές.

Στην πρώτη συμμετέχουν δύο μόνο παιδιά. Το πρώτο στέκει όρθιο βάζοντας την αριστερή του παλάμη ανοικτή στη δεξιά πλευρά του προσώπου του και το άλλο με ανοικτή τη δική του παλάμη κτυπά αυτή του συντρόφου του, στοχεύοντας μ’ αυτό τον τρόπο να του ρίξει τον σκούφο που φορεί στο κεφάλι. Η διαδικασία ...της ανοικτής παλάμης συνεχίζεται μέχρις ότου πέσει ο σκούφος και τότε οι ρόλοι αντιστρέφονται.

Στη δεύτερη παραλλαγή συμμετέχουν περισσότερα από δύο παιδιά. Το σκηνικό βασικά είναι το ίδιο, με ένα παιδί να στέκεται όρθιο με την παλάμη ανοικτή και τα άλλα να είναι πίσω του σε μικρή απόσταση, και να το κτυπούν. Το πρώτο παιδί που κοιτάζει προς την άλλη κατεύθυνση, πρέπει να μαντέψει ποιος τον έχει κτυπήσει. Μετά το κτύπημα στρέφεται προς τα παιδιά και προσπαθεί να βρει τον «ένοχο». Τότε, όλα μαζί για να τον παραπλανήσουν σηκώνουν το δεξί τους δείκτη βγάζοντας τον ήχο: Ζζζζζζ....

Αν μαντέψει σωστά, τότε τη θέση του παίρνει αυτός που έδωσε το κτύπημα. Αν όχι, το παιγνίδι συνεχίζεται μέχρι να γίνει σωστή ...διάγνωση.

Τριάππιδκια

Αγώνισμα των Ολυμπιακών αγώνων που παίζεται με διάφορες παραλλαγές ανάλογα με τις περιστάσεις ή τη διάθεση.

Έχει βεβαίως ανταγωνιστικό χαρακτήρα.

Τραβούσαν μια γραμμή στο χώμα, και έχοντας αυτήν σαν αφετηρία, πηδούσαν με τρία πηδήματα προσπαθώντας να πάνε όσο το δυνατόν πιο μακριά. Νικητής ήταν αυτός που θα πηδούσε πιο μακριά από όλους.

Συτζιά

Παιγνίδι για κορίτσια. Έδεναν ένα σχοινί στον κορμό ενός δέντρου, με το ελεύθερο του μέρος να έχει μήκος 1 ½  έως 2 μέτρα. Ένα από τα κορίτσια κρατώντας την άκρη του σχοινιού προσπαθούσε να ακουμπήσει κάποιο από τα υπόλοιπα, που και αυτά με τη σειρά τους έκαναν προσπάθειες να χτυπήσουν στην πλάτη το πρώτο κορίτσι, χωρίς βέβαια να του δώσουν την ευκαιρία να τα ακουμπήσει.

Το παιγνίδι συνεχιζόταν κατ’ αυτό τον τρόπο και όταν το πρώτο κορίτσι κατάφερνε να ακουμπήσει κάποιο από τα υπόλοιπα, τότε έπαιρνε αυτό τη θέση του στο σχοινί.

Σούσα

Εθεωρείτο και αυτό παιγνίδι για κορίτσια, που είχε την τιμητική του ιδιαίτερα τις μέρες του Πάσχα, εξ’ ου και το πασίγνωστο παραδοσιακό τραγούδι:

«...Θεγέ μου νάρταν οι Λαμπρές να κρεμμαστούν οι σούσες, τζαι να γεμώσουν τα στενά ούλλον μαυρομματούσες....».

Μαζεύονταν τα ανύπανδρα κορίτσια σε ένα φιλικό ή συγγενικό σπίτι και άρχιζαν το παιγνίδι...

Έδεναν στην οριζόντια δοκό του ηλιακού δυο σχοινιά σε απόσταση 1 ½ περίπου μέτρο, το ένα από το άλλο και τα άφηναν να κρεμαστούν κάτω. Τις δυο αυτές άκρες, αφού τις έδεναν αφήνοντας όμως ένα μικρό άνοιγμα, περνούσαν μέσα από αυτό ένα σανίδι πλάτους 20-25 εκ. και πάχους 3-5 εκ. Στο σανίδι κάθονταν 2 έως τρεις νέες, ενώ οι άλλες στέκονταν πίσω και μπροστά σπρώχνοντας τη σούσα για να πάρει «πούλλον», να αποκτήσει δηλ. ταχύτητα και να αρχίσει να αιωρείται μπροστά-πίσω. Ταυτόχρονα τραγουδούσαν διάφορα τραγούδια, τα επονομαζόμενα τραγούδια της σούσας.

Συνήθως η καλοφωνάρισσα της παρέας μαζί με άλλη μια κοπέλα, ανέβαιναν όρθιες στα δυο άκρα του σανιδιού της σούσας που εξείχαν από τα κάθετα σχοινιά και έδινε το γενικό πρόσταγμα επιλέγοντας το τραγούδι. Καμιά φορά, εάν οι συνθήκες το επέτρεπαν, σ’αυτά τα άκρα ανέβαιναν δυο σκάπουλλοι (νεαροί άντρες, ανύπαντροι) της οικογένειας που φιλοξενούσε τη συνάθροιση των κοριτσιών.

Η κυπριακή σούσα είναι η συνέχεια της αιώρας, από την αρχαία Ελλάδα. Μάλιστα σε αρκετές περιοχές του νησιού μας μέχρι και σήμερα τη σούσα την αποκαλούσαν αιώρα.

Σκατούλλικα

Άλλο ένα παιγνίδι που έλκει την καταγωγή του από την αρχαία Ελλάδα, είναι τα «τσουλλιά», περισσότερο γνωστά ως «σκατούλλικα».

Μάζευαν μικρές επίπεδες πέτρες και τις έβαζαν τη μια πάνω στην άλλη. Με μια άλλη πέτρα (το κάθε παιδί είχε τη δική του) λίγο στρογγυλεμένη και πιο βαριά από τις άλλες, προσπαθούσαν να «κουτσσίσουν», να βάλουν δηλ. στο σημάδι τις πέτρες που ήταν στο σωρό και να τις ρίξουν κάτω. Νικητής ήταν εκείνος που έριχνε τις περισσότερες.

Βασιλέας

Παιγνίδι για νεαρά κορίτσια. Σχημάτιζαν στο χώμα διάφορα τετράγωνα (τις αμπούστες), που ήταν όμως συνδεδεμένα το ένα με τ’ άλλο, είχαν δηλ. μια συνέχεια και αλληλουχία μεταξύ τους. Στη συνέχεια από μια απόσταση ένα με δύο μέτρα ρίχνοντας μια μικρή επίπεδη πέτρα προς την πρώτη αμπούστα, ε-τάσσαν. Όποιας η πέτρα έπεφτε κοντά ή μέσα στην αμπούστα, αυτή θα έπαιζε πρώτη.

Με το ένα πόδι μισο-σηκωμένο και χωρίς να ακουμπά καθόλου το έδαφος, κάνοντας «κοτσσαντήρι» κρατούσαν ισορροπία  με το άλλο που πατούσε στο έδαφος και ταυτόχρονα με μικρά-μικρά πηδηματάκια προσπαθούσαν να σπρώξουν την πέτρα από το ένα τετραγωνάκι στο άλλο ακουμπώντας την απαλά με τη μύτη του παπουτσιού τους.

Η πέτρα έπρεπε να περνά από το ένα τετραγωνάκι στο άλλο, χωρίς να βγαίνει έξω, αλλά ούτε και να σταματά πάνω στις γραμμές που καθόριζαν τις αμπούστες-τα τετραγωνάκια.

Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, τότε το κορίτσι που διαγωνιζόταν έχανε και έπαιρνε άλλο τη θέση του.

Σχοινί

Άλλο ένα παιγνίδι για κορίτσια. Μαζευόταν η παρέα των νεαρών κοριτσιών σ’ ένα φιλικό σπίτι ή στη γειτονιά, έχοντας μαζί τους 2-3 μέτρα «λιμιστήρα», λεπτό δηλ.σχοινί. Δύο από τα κορίτσια της παρέας κρατούσαν από τις άκρες το σχοινί και το ανέμιζαν κάνοντας κυκλικές κινήσεις των χεριών τους. Με αυτή την κίνηση το σχοινί σχημάτιζε ένα είδος «θόλου». Και ενώ το σχοινί ήταν σε διαρκή κίνηση, έμπαιναν μέσα στον «θόλο» που εσχηματίζετο, ένα, δύο, καμιά φορά και τρία κορίτσια και με μικρά επί τόπου πηδηματάκια με τα δυο πόδια ενωμένα ή με κοτσαντήρι (όπως είδαμε πιο πάνω στο παιγνίδι του ΒΑΣΙΛΕΑ) προσπαθούσαν να αποφύγουν το σχοινί, να μη χτυπήσει στα πόδια τους. Αν κάποια στιγμή το σχοινί τις ακουμπούσε, ή τις χτυπούσε στα πόδια, τότε έχαναν και αντιστρέφονταν οι ρόλοι. Οι χαμένες δηλ. έπαιρναν τη θέση των κοριτσιών που κινούσαν το σχοινί και οι άλλες έμπαιναν στον «χορό».

Σακκουλλοδρομίες

Ομαδικό παιγνίδι για αγόρια. Οι διαγωνιζόμενοι έμπαιναν σ’ ένα σακί (σακκούλα στη κυπριακή τοπολαλιά) και αφού την έδεναν στην μέση τους, προσπαθούσαν με μικρά προσεκτικά πηδήματα, έχοντας τα πόδια ενωμένα, να τερματίσουν πρώτοι. Μερικές φορές διαγωνίζονταν ο καθένας για τον εαυτό του, άλλες πάλι φορές όταν οι παίκτες ήταν πολλοί, χωρίζονταν σε δύο ή περισσότερες ομάδες.

Γαϊδουροδρομίες

Τα παλιά τα χρόνια στην Κύπρο τα συμπαθέστατα αυτά τετράποδα ήταν σε αφθονία, αφού θεωρούνταν ιδανικός βοηθός του ανθρώπου σε πλείστες τόσες εργασίες.

Οι γαϊδουρομαχίες γίνονταν συνήθως σε μεγάλες εμποροπανηγύρεις, όπου οι πωλητές των ζώων ήθελαν να αποδείξουν ότι τα δικά τους ήταν πιο γρήγορα και ανθεκτικά από τα άλλα. Αφού καθοριζόταν η διαδρομή, η αφετηρία και το σημείο όπου θα τερμάτιζαν, τα γαϊδουράκια μαζί με τους αναβάτες έμπαιναν στη γραμμή και με το σύνθημα της εκκίνησης έρχιζαν τον «καλπασμό» με στόχο την πρώτη θέση.

Βασιλιτζιά

Ομαδικό παιγνίδι με δύο ή περισσότερα παιδιά. Ο ένας ανέβαινε στην πλάτη του άλλου και ανυψώνοντας τα δάκτυλα του έλεγε: “Βασιλιτζιά, τζιαν-τζιαν τζαι με τα πόσα της...”

Ο άλλος που ήταν από κάτω χωρίς να βλέπει έπρεπε να μαντέψει πόσα ήταν τα ανοικτά δάκτυλα. Αν η απάντηση ήταν σωστή, τότε άλλαζαν θέσεις, αλλιώς συνέχιζαν μέχρι να δοθεί η σωστή απάντηση.

Διτζιήμιν

Το Διτζιήμιν (Δοκίμιο στην αρχαία Ελληνική) ήταν ολυμπιακό αγώνισμα άρσης βαρών. Στην Κύπρο για διτζιήμιν χρησιμοποιούσαν συνήθως τμήμα αρχαίας κολώνας που το έβαζαν στην είσοδο των εκκλησιών ή στις πλατείες των χωριών.

Στις μεγάλες θρησκευτικές εορτές ή τις εμποροπανηγύρεις, οι πιο ρωμαλέοι από τους άνδρες διαγωνίζονταν για το ποιος θα το σηκώσει πιο ψηλά.

Υπάρχουν πάρα πολλά παλιά παραδοσιακά τραγούδια που εξυμνούν αυτό το αγώνισμα και κάποιους άντρες που έγιναν ξακουστοί με τις δυνατότητες τους στο Διτζιήμιν.

Ο Μίρμιλλος

«Τούτος κάμνει μας τον Μίρμιλλο» έλεγαν οι πρωτινοί και υπονοούσαν πως αυτός στον οποίο απευθύνονταν τους έκαμνε (έπαιζε) τον έξυπνο.
 
Η φράση προήλθε από ένα παλιό παιγνίδι που έπαιζαν πολλά παιδιά μαζί και το οποίο συνδύαζε την εξάσκηση του μυαλού /των γνώσεων και του σώματος.

Το παιγνίδι ήταν γνωστό σ’ ολόκληρη την Κύπρο με κάποιες μικροδιαφορές, ανάλογα την περιοχή. Μια εκδοχή είναι η εξής:

Ένα παιδί από την παρέα –που εθεωρείτο πως είχε περισσότερες γνώσεις από τα άλλα- έπαιρνε ένα πρόχειρο μαστίγιο φτιαγμένο από κουρέλια, τα οποία ήταν δεμένα κόμπους κατά διαστήματα, ενώ τα υπόλοιπα παιδιά στέκονταν ημικυκλικά απέναντί του και σε κοντινή απόσταση. Το πρώτο παιδί -ο Μίρμιλλος- ρωτούσε παραστατικά διάφορα πράγματα και τα υπόλοιπα παιδιά, ένα ένα έπρεπε να δώσουν τη σωστή απάντηση στην κάθε ερώτηση. Σε αντίθετη περίπτωση ο «Μίρμιλλος» τους ξυλοφόρτωνε με το ρούχινο μαστίγιο. Αν τώρα κάποιο παιδί απαντούσε σωστά, έπαιρνε το μαστίγιο και τη θέση του πρώτου παιδιού απέναντι από το ημικύκλιο και στη συνέχεια έκανε αυτό τις ερωτήσεις.

Μια παραλλαγή ή και προέκταση του παιχνιδιού είναι η πιο κάτω:

Αν κανένα από τα παιδιά δεν κατάφερνε να απαντήσει σωστά, τότε ένα απ’ αυτά φώναζε συνθηματικά “Μίρμιλλος” και τότε όλα μαζί επιτίθονταν στο πρώτο παιδί. Αυτό για να σωθεί έπρεπε να μαντέψει ποιος φώναξε το σύνθημα και να του παραδώσει το κουρελομαστίγιο. Το παιγνίδι συνεχιζόταν έπειτα με νέο αρχηγό.

Τσίμπι-τσίμπι τον ατόν...

Ένα πολύ δημοφιλές και πλατιά διαδεδομένο παιγνίδι, ιδιαίτερα αγαπητό στους γέροντες, παππούδες και γιαγιάδες, που το έπαιζαν με τα εγγονάκια τους.

Άρχιζαν τσιμπώντας ανάλαφρα το χέρι ή το ποδάρι του παιδιού με κατεύθυνση τον λαιμό και στη συνέχεια το υπόλοιπο σώμα του. Τα ανεπαίσθητα τσιμπήματα που έμοιαζαν περισσότερο με γαργαλητό, δημιουργούσαν κατάσταση εφορίας στα παιδάκια και πολλά γέλια. Ταυτόχρονα με τα τσιμπήματα οι παππούδες κι οι γιαγιάδες έλεγαν και το πιο κάτω ποιηματάκι, πολλές φορές τραγουδιστά:

“Τσίμπι-τσίμπι τον ατόν σύρνω τον τζαι παρπατώ
πάω πάω κατά τζει, βρίσκω μιαν βασιλιτζήν
που μαείρευκεν φατζιήν, με το γάλα το γλυτζύν.
                                     -Έλα κόρη μου να φας
                                     -Έθ’ θέλω βασιλιτζιή!
                                     -Φα του κάττου το νουρίν
                                       τζαι του ποντικού το φτίν
 
από τα λαογραφικά βιβλία του Γιώργου Σοφοκλέους
«Παράθυρο στην Κύπρο μας»
και προσωπικές έρευνες . μελέτες του ιδίου