«Δυο φορές θύμα το παιδί που εξαναγκάζεται να αναγνωρίσει σε παράταξη τον θύτη του»

Μετά τα πυρά που ξέσπασαν αναφορικά με το θέμα που προέκυψε στη χθεσινή συνεδρίαση της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σε σχέση με την αναγνώριση υπόπτων από θύματα σε υποθέσεις σεξουαλικής κακοποίησης, και τον εξαναγκασμό ανήλικης να αναγνωρίζει σε παράταξη αυτόν που την κακοποίησε σεξουαλικά, Δρ Αριστονίκη Θεοδοσίου-Τρυφωνίδου Διδάκτορας Σχολικής-Εξελικτικής ψυχολογίας, σχολιάζει το ζήτημα και σε ποιο βαθμό επηρεάζεται η ζωή του θύματος από ένα τέτοιο γεγονός.
 

 

Τη Δευτέρα στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Βουλής λέχθηκε ότι ανήλικο θύμα σεξουαλικής κακοποίησης υποχρεώθηκε από την Αστυνομία, παρουσία και λειτουργών των κοινωνικών υπηρεσιών, να αναγνωρίσει τον θύτη σε αστυνομική παράταξη. Υπό την ιδιότητά σας πιστεύετε ότι κάτι τέτοιο είναι προς το συμφέρον του παιδιού;
 
Δεν πιστεύω πως αυτό είναι προς συμφέρον του παιδιού καθότι η επαφή με τον θύτη ενέχει τον κίνδυνο να θυματοποιηθεί ξανά.
 
Αυτή η αστυνομική διάταξη σε ποιο βαθμό μπορεί να βλάψει ένα παιδί;

Η αρχή της θυματοποίησης, η λεγόμενη πρωτογενής θυματοποίηση, γίνεται με την πρώτη αλληλεπίδραση μεταξύ του δράστη (θύτη) και του θύματος. Η πρωτογενής θυματοποίηση αφορά τόσο στη διάρκεια της κακοποιητικής πράξης όσο και στο σύνολο των συνεπειών που προκύπτουν εις βάρος του θύματος σε μεταγενέστερο επίπεδο. Ένα δεύτερο στοιχείο θυματοποίησης αφορά στην αντίδραση που έχει το θύμα απέναντι στην κακοποίηση. Η αντίδραση αυτή αφορά στις αλλαγές που προκύπτουν στις αντιλήψεις αλλά και τη συμπεριφορά του ατόμου τόσο σε επίπεδο ψυχολογικό όσο και σε επίπεδο κοινωνικό. Παραδείγματος χάριν, δεδομένα ερευνών δείχνουν πως τα θύματα σεξουαλικών εγκλημάτων τείνουν να χάνουν την αυτοεκτίμηση τους με αποτέλεσμα να αλλάζει ο αυτοσεβασμός αλλά και συμπεριφορά τους προς το κοινωνικό πλαίσιο.
Στη συνέχεια, μιας εγκληματικής πράξης ενάντια κάποιου ατόμου, το θύμα πολλές φορές υφίσταται και τη λεγόμενη, δευτερογενή θυματοποίηση. Αυτή αποτελεί το τρίτο στοιχείο της θυματοποίησης και είναι αποτέλεσμα των αλληλεπιδράσεων του θύματος με τρίτους συμπεριλαμβανομένων των φορέων άσκησης δικαιοσύνης ή ακόμη και των φορέων παροχής υπηρεσιών υγείας και ψυχικής υγείας, αλλά και την ίδια την κοινωνία. Σε αυτή την περίπτωση παρατηρείται πως πολλοί από τους ειδικούς οι οποίοι στην πραγματικότητα θα έπρεπε να παρέχουν υποστήριξη στα θύματα, επιλέγουν να μη χειρίζονται τα περιστατικά με τον απαραίτητο σεβασμό και δεοντολογία, με αποτέλεσμα να τραυματίζουν ακόμη βαθύτερα το θύμα.
Τελικά, αυτός ο φαύλος κύκλος οδηγεί και πολλαπλά επίπεδα θυματοποίησης καθώς το θύμα δεν τραυματίζεται μόνο από τον δράστη αλλά και από την απόρριψή του από την κοινωνία και τους φορείς της που υπάρχουν στην πραγματικότητα για να το βοηθούν. Αυτό οδηγεί προοδευτικά στην ενίσχυση της αίσθησης ενοχής απέναντι στο εγκληματικό συμβάν, γεγονός το οποίο δεν επιτρέπει την συναισθηματική ή και σωματική ανάρρωση από αυτό ενώ προωθεί τη στιγματοποίηση του θύματος.
 
Tο  δικαστήριο κρίνει επιβαρυντικό παράγοντα κατά του κατηγορουμένου να κληθεί να μαρτυρήσει ένα παιδί καθώς βιώνει ξανά τα γεγονότα.  Συμφωνείτε με αυτή τη θέση;

Φυσικά συμφωνώ καθότι χρειάζεται ο παιδοψυχολόγος ή ο παιδοψυχίατρος να προετοιμάσει τον ανήλικο για την εξέταση, συνεργαζόμενος προς τούτο με τους προανακριτικούς υπαλλήλους και με τους δικαστικούς λειτουργούς. Για το σκοπό αυτόν χρησιμοποιεί κατάλληλες διαγνωστικές μεθόδους, αποφαίνεται για την αντιληπτική ικανότητα και την ψυχική κατάσταση του ανηλίκου και διατυπώνει τις διαπιστώσεις του σε γραπτή έκθεση, που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της δικογραφίας. Κατά την εξέταση παρίσταται ο παιδοψυχίατρος ή ο παιδοψυχολόγος και ο ανήλικος μπορεί να συνοδεύεται από τον νόμιμο εκπρόσωπο του, εκτός εάν ο ανακριτής απαγορεύσει την παρουσία του προσώπου αυτού με αιτιολογημένη απόφασή του για σπουδαίο λόγο, ιδίως σε περίπτωση σύγκρουσης συμφερόντων ή ανάμειξης του προσώπου αυτού στην ερευνώμενη πράξη.
 
Από την πρώτη στιγμή που εγέρθηκε το συγκεκριμένο ζήτημα, ο Αρχηγός Αστυνομίας έδωσε οδηγίες για υποβολή εισηγήσεων από το Γραφείο Χειρισμού Θεμάτων Βίας στην Οικογένεια και Κακοποίησης Ανηλίκων. Ποιο χειρισμό θα προτείνατε εσείς ο οποίος θα είναι προς όφελος των παιδιών-θυμάτων;
 
 Η χρήση ειδικών μεθοδολογικων εργαλείων είναι καθοριστικής σημασίας για την ανεύρεση της ουσιαστικής αλήθειας  ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που υπαινίσσεται σεξουαλική κακοποίηση παιδιού. Για την αξιολόγηση και τη γνωμοδότηση της ψυχοσυναισθηματικής κατάστασης ενός παιδιού είναι απαραίτητο να λαμβάνεται υπόψη η γενικότερη λειτουργικότητα του παιδιού. Γ'ιαυτό το λόγο, κατά την προκαταρκτική φάση είναι απαραίτητο να αξιολογηθεί η γενικότερη λειτουργικότητα του παιδιού όπως η ικανότητα επικοινωνίας, η γλωσσική του ανάπτυξη, οι γνωστικές του ικανότητες, η μνημονική του ικανότητα, η δυνατότητα προσδιορισμού του χρόνου και η ικανότητα διάκρισης ψεύδους και αλήθειας. Η αναπτυξιακή  αξιολόγηση του παιδιού είναι πολύ σημαντική καθότι οι απαιτήσεις της συνέντευξης πρέπει να εναρμονιστούν με το αναπτυξιακό στάδιο ανάπτυξης του παιδιού. Όπως: Τι μπορεί να θυμηθεί ένα παιδί προσχολικής ηλικίας;Πώς αντιλαμβάνεται το χρόνο;Τι του προκαλεί φόβο, θύμο, ανασφάλεια;Πώς επικοινωνεί με τους ενήλικες; Πολύ σημαντική είναι η αξιολόγηση των γνωστικών  ικανοτήτων του παιδιού ιδιαίτερα της μνημονικής του ικανότητας, της συναισθηματικής και κοινωνικής του ανάπτυξης. Η αξιολόγηση της νοητικής επάρκειας του παιδιού είναι επίσης πολύ σημαντική. Η αναπτυξιακη αξιολόγηση θα καθορίσει τον ρυθμό συνέντευξης και τον βαθμό αντοχής του παιδιού στη ψυχοπιεστική διαδικασία της κατάθεσης.Πολύ προσφιλής δοκιμασία για την διάκριση πραγματικότητας και φαντασίας είναι η δοκιμασία που σχεδίασαν οι Lyon & Saywitz (1999). Η δοκιμασία αυτή συνοδεύεται και από μια δοκιμασία <ηθικής> και στόχο έχει να διερευνήσει την ικανότητα των παιδιών να αντιληφθούν τις ηθικές συνέπειες που μπορεί να δημιουργήσει ένα ψέμα. Η ηθική υποχρέωση να λέγεται η αλήθεια είναι κάτι που κατακτά το παιδί γύρω στα δέκα έτη. Ωστόσο η διάκριση ψεύδους-αλήθειας μπορεί να κατακτηθεί γύρω στα 4 έτη.


Mέχρι τα Χριστούγεννα θα λειτουργήσει το Σπίτι του Παιδιού, όπου εξειδικευμένα κλιμάκια θα λαμβάνουν καταθέσεις από τα θύματα με σύγχρονους τρόπους που θα αποκλείουν την άμεση επαφή θύματος - θύτη. Tι θα πρέπει να ληφθεί υπόψη για τη διασφάλιση της ψυχικής υγείας των παιδιών;
 
Πρωτίστως, να δοθεί επισταμένως προσοχή στο θέμα της αξιολόγησης. Όταν η αξιολόγηση του παιδιού γίνεται από ψυχολόγο ο οποίος καλείται να διαδραματίσει πολλαπλούς ρόλους όπως του πραγματογνώμονα, του κλινικού, γραφειοκρατη τότε είναι πολύ λεπτές οι ισορροπίες. Η πραγματογνωμοσύνη, λοιπόν, διαφέρει από την ψυχολογική αξιολόγηση καθότι βασίζεται σε στοιχεία από διάφορες πηγές και γι'αυτό είναι αναγκαίο να αποσαφηνίζεται ο ρόλος του πραγματογνώμονα και να αναζητούνται πιθανές εξηγήσεις τόσο για την ανάκληση των ισχυρισμών περί κακοποίησης όσο και για ισχυρισμούς που πιστοποιουν την κακοποιηση. Ο πιο ειδικός και έμπειρος κλινικός ψυχολόγος μπορεί να είναι ακατάλληλος για πραγματογνώμονας αν δεν έχει πρώτον την σχετική εκπαίδευση και δεύτερον εμπειρία.
 Ακόμη ένα σημείο που θα πρέπει να δοθεί προσοχή είναι το ζήτημα της υποβολιμότητας. Στη περίπτωση της υποβολής μπορεί να προήλθε από υποβολή ισχυρισμών σεξουαλικής κακοποίησης από τον γονέα, από επίμονη κατήχηση ή από παρερμηνεία της συμπεριφοράς του γονέα από το παιδί. Οι ειδικοί οφείλουν να γνωρίζουν ότι τα παιδιά μπορεί να καταφύγουν σε ψεύτικες αποκαλύψεις για μια σειρά από λόγους: ατελής λειτουργία των γνωστικών μηχανισμών (μνήμης, ευαλωτότητα στην υποβολή, χειραγώγηση απο ενήλικες), τα ατομικά χαρακτηριστικά του παιδιού, η σχέση του με τον δράστη, το είδος της κακοποιησης, την αντίδραση των γονιών, τα προσωπικά χαρακτηριστικά του συνεντευκτή οι γνώσεις και δεξιότητες του, ο τρόπος που έγινε η συνέντευξη (Trocme & Bala, 2005, Lanes & Lamb, 2007, Bernet, 1993). Άλλες έρευνες αναφέρουν πως τα παιδιά σε σχέση με τους ενήλικες είναι περισσότερο ευάλωτα στην υποβολή και κάνουν συχνότερα λάθη στον έλεγχο της πηγής πληροφόρησης, δηλαδή, συγχέουν το πού και πώς απέκτησαν την πληροφορία και απαντούν λανθασμένα.