Βγήκαμε από το μνημόνιο και θυμήθηκα τον Σμιθ, τη βασιλιτζιά και τη γλάστρα
10:51 - 08 Μαρτίου 2016
Κοντά στη βασιλιτζιά ποτίζεται τζι γλάστρα. Ο Σκωτσέζος οικονομολόγος και ηθικός φιλόσοφος Άνταμ Σμιθ είχε εντοπίσει ότι οι άνθρωποι (και οι οικονομικές τους δραστηριότητες), υποκινούμενοι από το προσωπικό τους συμφέρον, τελικά προσφέρουν σημαντικό οικονομικό και κοινωνικό έργο. Για παράδειγμα, δεν νοιάζεται η υπεραγορά αν θα έχεις φαγητό στο σπίτι σου για να μην πεινάς. Την ενδιαφέρει μόνο να το αγοράσεις.
Με αφορμή την έξοδο από το Μνημόνιο…
Η κεντρική ιδέα είναι ότι η επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος δημιουργεί πλούτο στην κοινωνία, από τον οποίο επωφελούνται και οι μάζες («γλάστρα». Δεν είμαι κυνικός, η οικονομική πραγματικότητα είναι). Όταν, όμως, από αυτή την εξίσωση απουσιάζει η ηθική πτυχή, τότε προκύπτει μια ανισορροπία (κατά τον Σμιθ, η διαμόρφωση των ηθικών αξιολογήσεων των κινήτρων και των συνεπειών του πράττειν). Λέγεται συχνά ότι δεν υπάρχει μόνο οικονομική κρίση αλλά και ηθική κρίση, κρίση αρχών. Μήπως η συνεχιζόμενη οικονομική κρίση είναι εν πολλοίς αποτέλεσμα της έλλειψης ηθικής στην οικονομία; Ελλείψει ορθολογισμού (ορθολογισμός, τόσο σε οικονομική όσο και σε φιλοσοφική βάση, δεν είναι εκείνο που νομίζουν όσοι σύγχρονοι έμαθαν τη λέξη και την πιππιλλούν), αποσταθεροποιείται το σύστημα, γίνεται ευάλωτο και εισέρχεται σε ένα φαύλο κύκλο ανισορροπίας.
[Adam Smith- How selfish soever man may be supposed, there are evidently some principles in his nature, which interest him in the fortunes of others, and render their happiness necessary to him, though he derives nothing from it, except the pleasure of seeing it. Of this kind is pity or compassion, the emotion we feel for the misery of others, when we either see it, or are made to conceive it in a very lively manner. That we often derive sorrow from the sorrows of others, is a matter of fact too obvious to require any instances to prove it; for this sentiment, like all the other original passions of human nature, is by no means confined to the virtuous or the humane, though they perhaps may feel it with the most exquisite sensibility. The greatest ruffian, the most hardened violator of the laws of society, is not altogether without it].
Το κέρδος δαιμονοποιήθηκε επειδή ταυτίστηκε με την καιροσκοπία και την αισχροκέρδεια
Ο οικονομικός ορθολογισμός θα έπρεπε, μάλλον, να συνδυάζει και να λαμβάνει υπόψιν τον ρόλο του προσωπικού συμφέροντος στην λειτουργία της αγοράς κέρδους και παράλληλα την ηθική διάσταση των πραγμάτων, όπως είναι η καταδίκη της ανήθικης απληστίας, του κέρδους με αθέμιτα μέσα, της απατεωνιάς και ο διαχωρισμός της αισχροκέρδειας από το κέρδος. Διότι, το κέρδος δαιμονοποιήθηκε επειδή (εξαιτίας συγκεκριμένων συμπεριφορών) ταυτίστηκε με την καιροσκοπία και την αισχροκέρδεια, που δεν προκάλεσαν μεν την κατάρρευση, αλλά έπαιξαν ρόλο στον καθορισμό του χρόνου εκδήλωσης των κρίσεων και στη συντήρηση της αστάθειας του συστήματος. (Καιροσκοπία και αισχροκέρδεια ταυτίζονται λόγω της ευρύτερης οικονομικο-πολιτικής διαπλοκής).
Το αόρατο χέρι της ελεύθερης αγοράς θα μπορούσε πραγματικά να λειτουργήσει μόνο αν ο οικονομικός ορθολογισμός συνυπολογίσει, μεταξύ των άλλων, και τον συνδυασμό: «προσφορά σημαντικού οικονομικού και κοινωνικού έργου έστω και υποκινούμενοι από ιδιοτελή κίνητρα» - «ηθική». (Ουτοπία;)
Η κουλτούρα της κυπριακής (και όχι μόνο) ελίτ αποτελεί ένα παράδειγμα κακοδιαχείρισης συστήματος. «Ό,τι θέλω θα κάμω, θα παρανομήσω και σιγά μη με βρούνε, δεν θα μας πιάσει κανένας, θα πιάσω μίζες για το τάδε κατασκευαστικό έργο, εν στην Κύπρο που είμαστε» ή «τι πειράζει αν αλλάξω λίγο το συμβόλαιο, τι πειράζει αν είμαι Β. Γενικού Εισαγγελέα και διερευνώ υπόθεση, με την οποία έχω ιδιωτική σχέση (“σχέση” υπό οποιαδήποτε έννοια)» κλπ.
Σε άλλο επίπεδο, αν είσαι τραπεζίτης και δίνεις δάνεια χωρίς εξασφαλίσεις ή μετατρέπεις αλόγιστα καταθέσεις σε αξιόγραφα υποκινούμενος από προσωπικό συμφέρον επειδή θα πάρεις μπόνους, τότε the end is near…όπως έδειξε και η σύγχρονη κυπριακή οικονομική ιστορία (όταν ο όρος κερδοσκοπία ταυτίζεται με το κουμάρι-παίγνιο-κυβεία την απατεωνιά και τη δημιουργία φούσκας).
Κι επειδή πρόκειται για μια συλλογική κατάσταση, σε βαθμό, όμως, ανάλογο της δύναμης/θέσης του κάθε φέροντα την εν λόγω κουλτούρα, ίσως να «δικαιώνεται» σε κάποιο ελάχιστο βαθμό ο Πάγκαλος και το «μαζί τα φάγαμε». Σε «ελάχιστο βαθμό», διότι ο Πάγκαλος προέβαλε έντονα μόνο το ένα χιλιοστό της πραγματικότητας σε ό,τι αφορά τις ευθύνες για την καταστροφή της ελληνικής οικονομίας και αυτό το ένα χιλιοστό προσπάθησε να το μεγεθύνει και να το αναγάγει σε συνείδηση. Απέτυχε, βέβαια, αλλά τουλάχιστον έδωσε τροφή για σκέψη και νέους υπολογισμούς.
Ο τρόπος λειτουργιάς του κυπριακού κράτους ευνοεί ή διευκολύνει την ανθρώπινη παρέμβαση με τρόπο ζημιογόνο. Η «παρέμβαση» (παρεμβατισμός) απέκτησε επίσης αρνητική έννοια διότι ταυτίστηκε με ενέργειες, οι οποίες επηρεάζουν την οικονομική δραστηριότητα ιδιωτών και επιχειρήσεων και όχι με την εποπτεία του μοντέλου. (Αν το μοντέλο «υποκινούμενοι από προσωπικό συμφέρον προσφέρουμε σημαντικό οικονομικό και κοινωνικό έργο» λαμβάνει υπόψιν την ηθική πτυχή ή όχι).
Κι όπως πάντα, συνδέεται η πολιτική με την οικονομία διότι τίθεται το ερώτημα αν η πολιτική εξουσία είναι διατεθειμένη να τα βάλει με το στρεβλό οικονομικό κατεστημένο, που επίσης είναι εξουσία και να το διορθώσει με μεταρρυθμίσεις. Από τις μεταρρυθμίσεις θα φανεί αν υπάρχει πραγματική βούληση για εξυγίανση του συστήματος κι αν έχει γίνει αντιληπτό ότι η απουσία της ηθικής προκαλεί ανισορροπία. Διότι ο Σμίθ δεν εμπνεύστηκε μόνο τον Πλούτο των Εθνών αλλά και τη Θεωρία των ηθικών συναισθημάτων.
Όπως δήλωσε πρόσφατα στον Reporter ο νομπελίστας οικονομολόγος Χριστόφορος Πισσαρίδης, «αν κάνουμε τα ίδια λάθη θα καταλήξουμε εκ νέου σε μια προβληματική κατάσταση, […]. Δεν είναι όλα στο χέρι της ΕΚΤ. Συν Αθηνά και χείρα κίνει». Το λάθος , όμως, και το σωστό κρίνονται εκ των υστέρων και το ζήτημα είναι τα κριτήρια που καθορίζουν εξ αρχής το σωστό ή το λάθος.
Το πρόβλημα με τη θεωρεία του Σμιθ είναι ότι προβάλει ένα μοντέλο αυτόνομων ανθρώπων, κάτι το οποίο δεν ισχύει. Ανακαλύπτει μεν ότι στη μικρο-οικονομία η προσφορά και η ζήτηση θα ισορροπηθούν και συνεπώς, ως απρόσμενη συνέπεια, θα παραχθεί κοινωνικό καλό, ωστόσο, αν οι κατέχοντες τον πλούτο (όπως οι τράπεζες) διαχειρίζονταν ορθολογικά και μη κοντόφθαλμα το δικό τους κέρδος, δεν θα χρειαζόταν το κράτος να επενδύσει/στηρίξει σε περιόδους κρίσης. Όμως, κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει.
Το σύστημα ακολουθεί μια διαδικασία, η οποία οδηγεί, μοιραία, στη συσσώρευση, γεγονός που υπονομεύει την ίδια την αγορά. Υπό αυτή την έννοια δεν πρόκειται μόνο για έλλειψη ηθικής, αλλά για αδιέξοδο. Ή για έλλειψη ηθικής, που οδηγεί σε αδιέξοδο.
Παρόλα αυτά, δεν νομίζω ότι οι διαχειριστές του οικονομικού συστήματος (είτε εκ της πολιτικής είτε εκ της οικονομικής τάξης) ξεχνούν τον θεμελιωτή της πολιτικής οικονομίας Άνταμ Σμίθ. Απλώς θυμούνται την αγορά και τον Σμίθ όποτε και όπως βολεύει.
