«Η περίοδος της εθνοτικής διαμάχης έχει κλείσει»

Η ζωή, τα βιώματα και οι πολιτικές προσεγγίσεις του καθηγητή του Πανεπιστημίου Κύπρου Νιαζί Κιζίλγιουρεκ θα μπορούσαν ν’ αποτελέσουν σενάριο για ιστορικό ντοκιμαντέρ, ή ακόμα και για μια κινηματογραφική ταινία. Και αυτό γιατί η όλη πορεία του σημαδεύτηκε από τα γεγονότα της σύγχρονης ιστορίας της Κύπρου. Γεννήθηκε μόλις δύο μέρες μετά την εκλογή του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου και του Φαζίλ Κουτσιούκ στις θέσεις του Προέδρου και Αντιπροέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας αντίστοιχα. Το νεοσύστατο εκείνο κράτος θα μπορούσε, όπως τόνισε στην πρώτη ομιλία του ο Πρόεδρος Μακάριος, να γίνει «η χρυσή γέφυρα που θα ενώνει την Ανατολή με τη Δύση, τον Βορρά με τον Νότο». Θα μπορούσε… Όμως, άλλο τα λόγια κι άλλο οι πράξεις. Και ακριβώς οι πράξεις και τα γεγονότα που ακολούθησαν άφησαν το αποτύπωμά τους τόσο στη ζωή του Νιαζί, όσο και στη ζωή εκατοντάδων χιλιάδων άλλων Κυπρίων…
 
Ν.Κ.: «Για την ελληνοκυπριακή κοινότητα, η ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας (Κ.Δ.) ήταν ένα σοκ, ένα τραύμα, επειδή από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, το 1830, μέχρι εκείνη τη στιγμή, κανένας, με εξαίρεση το τότε Κομμουνιστικό Κόμμα Κύπρου για ένα μικρό διάστημα (1926-1931), δεν πάλεψε για την ανεξαρτησία. Όλες οι προσπάθειες ήταν επικεντρωμένες στην ενσωμάτωση στον εθνικό κορμό. Και ξαφνικά ήρθε η Κ.Δ., που ουσιαστικά χώρισε το παιδί από τη μάνα. Μέσα σε τρία χρόνια από την ίδρυσή της, η Κ.Δ. έφθασε στα τραγικά γεγονότα του 1963, όχι ένεκα των προβλημάτων δυσλειτουργίας που υπήρχαν, αλλά ένεκα αφενός ενός αισθήματος μνησικακίας που χαρακτήριζε την ε/κ κοινότητα και αφετέρου μιας προσπάθειας της τ/κ κοινότητας να προωθήσει την ιδέα της διχοτόμησης. Οι δύο κοινότητες δεν πίστεψαν, ούτε αγκάλιασαν το νεοσύστατο κράτος. Αντίθετα, αναλώθηκαν σε μια προσπάθεια υπονόμευσής του, σε μια συστηματική προσπάθεια των ηγεσιών για ένωση και για διχοτόμηση αντιστοίχως. Ο εθνικισμός των ελίτ και ο αμετροεπής συναισθηματισμός των μαζών οδήγησαν στα γεγονότα του ’63.
Ως εγγυήτρια δύναμη, η Τουρκία είχε δεσμευτεί έναντι των Τουρκοκυπρίων ότι, σε περίπτωση που η ε/κ πλευρά προσπαθήσει να επιφέρει διαφοροποιήσεις στις συμφωνίες, ή πολύ περισσότερο προκαλέσει ταραχές, θα επενέβαινε δυναμικά. Με την εμφάνιση των πρώτων συννέφων, η ΤΜΤ ξεκίνησε να σχεδιάζει την επόμενη μέρα, φέρνοντας στην Κύπρο ακόμη και οπλισμό. Έτσι, όταν ξέσπασαν οι συγκρούσεις του ’63, η ΤΜΤ, σαν έτοιμη από καιρό, προέτρεψε τους Τ/κ να συρρεύσουν στα γκέτο. Όσοι Τ/κ αρνούνταν να υπακούσουν, εξαναγκάζονταν από τις ε/κ ένοπλες δυνάμεις. Το 1964 βρίσκει την τ/κ κοινότητα συνωστισμένη στα γκέτο, που κάλυπταν περίπου το 3-3,5% του εδάφους, να περιμένει την επέμβαση της "μητέρας πατρίδας". Όμως η Τουρκία αδυνατεί να εισβάλει. Η στάση αυτή προκαλεί τεράστια απογοήτευση, κυρίως στην ηγεσία… Έτσι, μετά το ’63, έχουμε μια κοινότητα αποκομμένη από το κράτος, τη Δημόσια Υπηρεσία, από το όλο πολιτικό γίγνεσθαι, μια κοινότητα που ζει μέσα σε γκέτο και με τους Τ/κ να μετατρέπονται από πολίτες σε παρίες της Κ.Δ.».
 
Αποκομμένοι από όλους και όλα
 
Μετά τα γεγονότα του 1963, ο Νιαζί και η οικογένειά του εγκαταλείπουν την Ποταμιά και εγκαθίστανται στο γκέτο της Λουρουτζίνας.
 
Ν.Κ.: «Στη Λουρουτζίνα μαζεύτηκαν εκατοντάδες Τ/κ από τα γύρω χωριά και μαζί με τους αυτόχθονες κατοίκους αποτέλεσαν ένα από τα μεγαλύτερα τουρκοκυπριακά γκέτο της υπαίθρου. Εκεί η ζωή ακολουθούσε τους δικούς της ρυθμούς και είχε τους δικούς της κανόνες. Ήμασταν πλήρως αποκομμένοι από τον έξω κόσμο. Για να φανταστείς, δεν είχαμε πρόσβαση στη θάλασσα, δηλαδή ζούσαμε σ’ ένα νησί χωρίς θάλασσα. Προσωπικά θυμάμαι όταν σε ηλικία 11 χρόνων αντίκρισα για πρώτη φορά τη θάλασσα, εντυπωσιάστηκα φοβερά μ’ αυτό το "τεράστιο, γαλάζιο μπαλόνι" όπως το αποκάλεσα... Το γκέτο ήταν ουσιαστικά μια στρατιωτική περιοχή, επικεφαλής της οποίας ήταν ο πασάς, ένας αξιωματικός από την Τουρκία. Ο πασάς συγκέντρωνε στα χέρια του όλες τις εξουσίες. Όλοι οι άντρες ήταν στρατιώτες, ενώ οι γυναίκες είχαν την ευθύνη του σπιτιού. Η παιδεία, άκρως εθνικιστική: Η "μητέρα πατρίδα" θα έρθει για να μας σώσει από τα βάσανα και τις στερήσεις, θα επιβάλει τη διχοτόμηση και η ζωή μας θα αλλάξει…
Όμως, ακόμα και σ’ αυτές τις ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες, οι άνθρωποι έψαχναν κι έβρισκαν τρόπους για να είναι ευτυχισμένοι – είναι το ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής και την αναζήτηση ευχαρίστησης που ο Φρόυντ ονόμασε "Έρως". Προσπαθούσαμε να είμαστε δημιουργικοί, παίζαμε διαφορά παιχνίδια, κάναμε πλάκες μεταξύ μας. Θυμάμαι για παράδειγμα την εκστρατεία "Πολίτη μίλα τουρκικά" που ξεκίνησε στη Λουρουτζίνα ο πασάς, όπου όλοι οι Τουρκοκύπριοι υποχρεώνονταν να μη χρησιμοποιούν καθόλου ελληνικές λέξεις ή φράσεις. Μάλιστα, η κάθε ελληνική λέξη "στοίχιζε" ένα ολόκληρο σελίνι. Η διαταγή όμως αυτή είχε ως αποτέλεσμα τη... σιωπή. Ερχόταν ο πασάς στον καφενέ, κι όλοι καταπίνανε τη γλώσσα τους. Ακόμη κι αυτοί που έπαιζαν τάβλι πάγωναν, επειδή φοβόντουσαν μήπως και τους ξεφύγει λέξη αλλόγλωσση! Εμείς κάναμε συνεχώς πλάκα μ’ αυτή την πολιτική, κοροϊδεύοντας τους "μουγγούς" συγχωριανούς μας...
Η πρώτη αμφισβήτηση του μιλιταρισμού ξεκίνησε όταν ακόμη βρισκόμασταν στα γκέτο με πρωταγωνιστές τους φοιτητές που πήγαιναν για σπουδές στην Τουρκία. Μέσα στα πανεπιστήμια, τα παιδιά αυτά έρχονταν σε επαφή με τις προοδευτικές ιδέες και με το κίνημα της Αριστεράς, που την εποχή εκείνη βρισκόταν σε άνοδο. Επιστρέφοντας στα γκέτο, οι φοιτητές έφεραν μαζί τους έναν νέο αέρα και έριξαν τον σπόρο της αμφισβήτησης… Δειλά-δειλά άρχισαν και οι επαφές με τους Ε/κ, κυρίως στους χώρους εργασίας. Τομή στη ζωή μου αποτέλεσε η επιστροφή του παππού και της γιαγιάς πίσω στη φάρμα τους, που ήταν στον Άγιο Σωζόμενο. Έστησαν ένα συνεταιρισμό με την οικογένεια Αρτεμίου. Μεταξύ των δύο οικογενειών αναπτύχθηκαν σχέσεις αλληλοσεβασμού, φιλίας και αγάπης. Τότε ήταν που άρχισα ν’ αμφισβητώ τις θεωρίες του εθνικισμού, διερωτώμενος τι είναι αληθινό και τι ψεύτικο, τι είναι πραγματικό και τι όχι…».
 
Η ψευδαίσθηση της ελευθερίας
 
Ωστόσο, παρά τα ψήγματα αμφισβήτησης, η κυρίαρχη εθνικιστική αφήγηση της τουρκοκυπριακής ηγεσίας παραμένει ακλόνητη. Έτσι, όταν το 1974 η Τουρκία, εκμεταλλευόμενη την προδοσία, εισβάλλει στην Κύπρο, οι Τουρκοκύπριοι γιορτάζουν! Οι χαρές και τα πανηγύρια όμως δεν κράτησαν για πολύ. Σε 3-4 χρόνια οι Τουρκοκύπριοι κατάλαβαν ότι το νέο καθεστώς και ειδικά οι 40 χιλιάδες στρατιώτες δεν έφεραν τη «λευτεριά»...
 
Ν.Κ.: «Η προσπάθεια της εθνικιστικής ελίτ υπό τον Ραούφ Ντενκτάς για ενσωμάτωση των Τουρκοκυπρίων στο τουρκικό κράτος, σύντομα άρχισε να προκαλεί αντιδράσεις: Ήταν αντιδράσεις ταυτότητας –εμείς είμαστε Τουρκοκύπριοι κι όχι Τούρκοι–, αντιδράσεις που εδράζονταν στην απουσία βούλησης, αντιδράσεις για τις κάθε λογής διακρίσεις, αντιδράσεις για τις οικονομικές ανισότητες, αντιδράσεις εξουσίας – για πρώτη φορά οι Τ/κ αποκτούν οντότητα και από παρίες γίνονται κάτι, γίνονται δημόσιοι υπάλληλοι, αστυνομικοί... Η τάση για μετατροπή της κοινότητας σε κομμάτι της Τουρκίας δίνει ώθηση για την αμφισβήτηση της όλης φιλοσοφίας της εθνικιστικής ελίτ και για ανάπτυξη της Αριστεράς, η οποία προβάλλει και τονίζει την ιδέα της "κυπριωτικότητας" της κοινότητας. Η ιδιαιτερότητα της τουρκοκυπριακής Αριστεράς έγκειται στο ότι, σε αντίθεση με τα άλλα αριστερά κινήματα που προτάσσουν την ανάγκη για κοινωνική και ταξική πάλη, αυτή προτάσσει την ανάγκη για "ειρήνη στην Κύπρο". Το σύνθημα αυτό ερμηνεύεται ως υπογράμμιση της "κυπριωτικότητας" – είμαστε Τουρκοκύπριοι και θέλουμε ειρήνη. Η ιδέα αυτή μεγάλωνε σταδιακά για να φτάσει στο απόγειό της την περίοδο 2002-2004, όταν μετουσιώθηκε σε λαϊκή απαίτηση για ειρήνη και επανένωση».
 
Με ανοικτούς ορίζοντες
 
Ο Νιαζί Κιζίλγιουρεκ θεωρεί ότι η περίοδος της εθνοτικής διαμάχης έχει κλείσει. Υποστηρίζει ότι τώρα, σε αντίθεση με το παρελθόν, οι δύο κοινότητες μοιράζονται ένα κοινό όραμα – τη δημιουργία μιας ειρηνικής Κύπρου στηριγμένης πάνω σ’ ένα ομοσπονδιακό μοντέλο λειτουργίας του κράτους. Επισημαίνει με έμφαση ότι αρκετές εστίες σύγκρουσης, όπως ήταν το όραμα της Ένωσης / Διχοτόμησης και οι πολιτικές επιβολής του ’60, αποτελούν παρελθόν. Έχει εμπιστοσύνη στον απλό Κύπριο, ο οποίος κατά την άποψή του βρίσκεται πιο μπροστά από τις ηγεσίες του. Ωστόσο, πρόβλημα υπάρχει:
 
Ν.Κ.: «Ενώ η ιστορία μάς ανάγκασε μέσα από τις αποτυχίες και τις τραγωδίες μας να καταλήξουμε σ’ έναν κοινό στόχο, η πολιτική μας κουλτούρα αρνείται να συμφιλιωθεί με την ιστορική πραγματικότητα. Υπάρχει ένα χάσμα μεταξύ του πού μας οδηγεί η ιστορική αναγκαιότητα και του πού βρισκόμαστε εμείς ιδεολογικά και πολιτικά. Ενώ οι εθνικιστικές προσδοκίες απέτυχαν, η πολιτισμική κληρονομιά και η εθνικιστική ιδεολογία παρέμειναν μαζί μας. Η ιδεολογία αυτή δυστυχώς εξακολουθεί να διαπνέει την ε/κ εκπαίδευση, συντηρώντας το αίσθημα μνησικακίας, το οποίο με τη σειρά του δημιουργεί επιθετικότητα. Μια επιθετικότητα που εκδηλώνεται με τον τρόπο που είδαμε τη Δευτέρα, με τα συνθήματα και τις επιθέσεις μαθητών κατά Τουρκοκυπρίων».
 
Για το ξεπέρασμα των όποιων –δικαιολογημένων σ’ έναν βαθμό– ανησυχιών, ο Νιαζί Κιζίλγιουρεκ καλεί την ελίτ, αλλά και τον απλό πολίτη, να αντικρίσουν το μέλλον με ευρύτητα πνεύματος. Παραπέμπει στην ιστορία της ανθρώπινης εξέλιξης και υπενθυμίζει ότι έρχεται μια στιγμή όπου οι διενέξεις κλείνουν τον κύκλο τους. Η διαχείριση και εσωτερική επεξεργασία των τραυματικών εμπειριών και βιωμάτων πρέπει να λειτουργήσουν –και σ’ έναν μεγάλο βαθμό κατά την άποψή του λειτουργούν– προς όφελος της ειρήνευσης. Επισημαίνει ότι, σε αντίθεση με το παρελθόν, σήμερα υπάρχει μια προσπάθεια ν’ αγγίξουμε ακόμα και θέματα ταμπού, όπως είναι για παράδειγμα οι σφαγές αμάχων στον Σανταλάρη, στην Άσσια και στο Παλαίκυθρο. Τονίζει ότι η προσπάθεια αυτή χρειάζεται να ενισχυθεί, να επιδειχθεί μεγαλύτερη τόλμη και να γίνει δημόσια παραδοχή των λαθών και των εγκλημάτων του παρελθόντος. Ο κ. Κιζίλγιουρεκ πιστεύει ακόμη ότι, μέσα από μια ομοσπονδιακή λύση, θα ενισχυθούν οι δυνάμεις που ενώνουν τον λαό και θα καταπολεμηθεί η καχυποψία. Εξάλλου, τονίζει ότι, σε μια ομοσπονδιακή Κύπρο μέλος της Ε.Ε., οι ελίτ των δύο πολιτειών δεν μπορούν να έχουν δεύτερες ατζέντες. Και προσθέτει:
 
Ν.Κ.: «Έχω μεγάλη εμπιστοσύνη στον Κύπριο πολίτη, ο οποίος, αν και βίωσε τόσες τραυματικές εμπειρίες, δεν πνίγηκε στο εθνοτικό μίσος. Έχουμε αναπτύξει ηθικές αξίες που αποτρέπουν τη μεγάλη εχθρότητα. Οι επαφές των δέκα τελευταίων χρόνων δείχνουν ότι σπάζουν και οι προκαταλήψεις. Οι Κύπριοι έχουμε απομακρυνθεί από την ιδέα της αλληλοεξόντωσης κι αυτό αποτελεί ισχυρό εχέγγυο για δημιουργία μιας λειτουργικής ομοσπονδίας. Βέβαια, είναι αλήθεια ότι σε επίπεδο πολιτικής ελίτ υπάρχει ακόμη μια απόσταση. Οι πολιτικοί δεν γνωρίζουν ο ένας τον άλλο και αυτό ίσως προκαλέσει πρόβλημα στο μελλοντικό κράτος. Είναι σαν να καλούμε δύο ξένους να κυβερνήσουν έναν τρίτο, επίσης ξένο, διότι στα αρχικά στάδια το ομοσπονδιακό κράτος θα είναι ένα ξένο, άγνωστο σώμα. Θα χρειαστεί μεγάλη προσπάθεια, ωστόσο πιστεύω ότι μέσα από την πράξη πολύ σύντομα οι πολιτικοί θα διακρίνουν ποιο είναι το κοινό συμφέρον. Υπάρχει όμως ακόμα κάτι που δεν λαμβάνουμε υπόψη: τη δυνατότητα και τη δύναμη της μεταμόρφωσης. Μένουμε εγκλωβισμένοι στο σημερινό στάτους κβο, το οποίο μάλιστα θεωρούμε ασφαλές, και νομίζουμε ότι τα πράγματα δεν αλλάζουν, ότι είναι στατικά. Όχι, τα πάντα ρει!».