Ξανά ενώπιον της Βουλής ο έλεγχος των θεσμών-«Συγκεντρωτικό και αδιαφανές σύστημα»

Ενώπιον της επιτροπής Θεσμών της Βουλής, τίθενται εκ νέου την ερχόμενη εβδομάδα, τα προβλήματα που παρουσιάζονται στη χώρα, λόγω έλλειψης μηχανισμών ελέγχου και ισορροπιών (checks and balances) σε σχέση με θεσμούς και ευρύτερα σε σχέση με ζητήματα εξουσίας και λειτουργίας του κράτους. Σημειώνεται πως το θέμα ενέγραψαν για αυτεπάγγελτη συζήτηση οι βουλευτές Δημήτρης Δημητρίου και Ειρήνη Χαραλαμπίδου.

Η επιτροπή, που έχει ήδη συζητήσει το συγκεκριμένο θέμα σε προηγούμενη συνεδρία, ζήτησε από τα Νομικά Τμήματα των Πανεπιστημίων που δραστηριοποιούνται στην Κύπρο, να καταθέσουν τις απόψεις τους. Στην επιστολή που αποστάλθηκε από τον περασμένο Ιούλιο στους αρμοδίους αξιωματούχους κάθε Πανεπιστημίου, ο Δημήτρης Δημητρίου, ως πρόεδρος της επιτροπής, διαβίβασε την παράκληση του όπως εξετάσουν τους τρόπους που θα μπορούσε να αποκατασταθεί η ισορροπία στην εύρυθμη λειτουργία του κράτους, με την αναθεώρηση του Συντάγματος, ή εναλλακτικές επιλογές, όπως η θέσπιση Νόμων.

Μεταξύ άλλων, στην επιστολή του προς τα Νομικά Τμήματα των Πανεπιστημίων ο κ. Δημητρίου, σημειώνει πως στο πλαίσιο της συζήτηση που διεξήχθη στην επιτροπή, εκφράστηκαν ανησυχίες για την έλλειψη θεσμικών αντιβάρων και μηχανισμών ελέγχων και ισορροπιών που υπάρχουν από το 1964 και τη συνακόλουθη συγκέντρωση εξουσίας σε κρατικούς αξιωματούχους, όπως στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και στον Γενικό Εισαγγελέα της Δημοκρατίας και γενικότερα σε όλους τους προβλεπόμενους στο Σύνταγμα κρατικούς αξιωματούχους, θεσμούς και κρατικές υπηρεσίες, περιλαμβανομένης της δικαστικής εξουσίας.

Μάλιστα αναφέρεται συγκεκριμένα στο ανέλεγκτο του Γενικού Εισαγγελέα της Δημοκρατίας και την απουσία της δυνατότητας ελέγχου των αποφάσεών του σχετικά με την άσκηση δίωξης ή τη διακοπή ποινικών διαδικασιών, γεγονός που, όπως σημειώνει, «δεν συμβαδίζει με τις σύγχρονες έννοιες του κράτους δικαίου».

Επιπλέον ο Δημήτρης Δημητρίου αναφέρθηκε σε εισηγήσεις που κατατέθηκαν από μέλη της επιτροπής, μεταξύ των οποίων ήταν και η ανάγκη διαχωρισμού του ρόλου του Γενικού Εισαγγελέα ως νομικού συμβούλου του κράτους και δημόσιου κατηγόρου και το ενδεχόμενο εκσυγχρονισμού των διατάξεων του Συντάγματος, ώστε να καλυφθούν όλα τα κενά και/ή δυσλειτουργίες που επέφερε η εφαρμογή του δικαίου της ανάγκης.

Η απάντηση του Χρίστου Κληρίδη

Στο κάλεσμα του Δημήτρη Δημητρίου, ανταποκρίθηκε ο Χρίστος Κληρίδης ως Πρόεδρος του Τμήματος Νομικής του Πανεπιστημίου Frederick, ο οποίος τυγχάνει να είναι και ο Πρόεδρος του Παγκύπριου Δικηγορικού Συλλόγου. Στην επιστολή του ο κ. Κληρίδης, αφού προβαίνει σε μια γενική ανασκόπηση του ρόλου των κορυφαίων θεσμών, καταλήγει σε συγκεκριμένα συμπεράσματα και εκφράζει την άποψη ότι υπάρχει σοβαρό περιθώριο παρέμβασης ώστε να υπάρξει η αναγκαία αποσυμφόρηση, λογοδοσία και διαφάνεια.

Ο πρόεδρος του Τμήματος Νομικής του Frederick, αφού χαρακτηρίζει ορθούς και επίκαιρους τους προβληματισμούς της Βουλής, σημειώνει πως «στην Κύπρο σε γενικότερο πλαίσιο το θέμα δεν είναι ανεξέλεγκτο και κατά κανόνα υπάρχει πρόνοια για έλεγχο του. Για τους κρατικούς θεσμούς, υπάρχουν οι προβλεπόμενες γνωστές μορφές ελέγχου, Εσωτερικός Έλεγχος και Διοίκηση, Κοινοβουλευτικός Έλεγχος, Δικαστικός Έλεγχος (άρθρο 146 του Συντάγματος) Εξωδικαστικός Έλεγχος που διενεργείται κατεξοχήν από την Επίτροπο Διοικήσεως».

Σε σχέση με τους ανεξάρτητους αξιωματούχους, ο κ. Κληρίδης σημειώνει πως στην Κύπρο, υπάρχει αντίστοιχη πρόνοια ώστε να μη παραμένουν ανέλεγκτοι. Όπως εξηγεί, στην περίπτωση που αφορούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου οι πράξεις τους υπόκεινται σε δικαστικό έλεγχο, ενώ σε άλλες η λογοδοσία επιτυγχάνεται με την υποβολή Ετήσιας Έκθεσης και τη συζήτηση της ενώπιον του Κοινοβουλίου.

Πιο κάτω ακολουθούν τα σχόλια του κ. Κληρίδη για συγκεκριμένους θεσμούς, που όπως αναφέρει, φαίνεται να επικεντρώνουν το ενδιαφέρον:

Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας

Δεν είναι ανέλεγκτος. Οι εκτελεστές αποφάσεις του εμπίπτουν στον έλεγχο του Διοικητικού Δικαστηρίου. Ελέγχεται επίσης από την Βουλή. Υπάρχουν και οι σχετικές διατάξεις του Συντάγματος άρθρο 45 για την ποινική δίωξη του Προέδρου της Δημοκρατίας και του άρθρου 44 για την περίπτωση αδυναμίας εκτέλεσης των καθηκόντων του. Υπόκειται και σε έλεγχο Ασυμβιβάστου (Ν.7(1)/2008. Η παρουσία του Αντιπροέδρου λειτουργούσε ως αντίβαρο κυρίως για τον δικοινοτικό χαρακτήρα του κυπριακού Συντάγματος.

Τα Δικαστήρια

Η δικαστική εξουσία έχει ένα εξέχοντα ρόλο στην Κυπριακή Δημοκρατία χάρις και στις ιδιομορφίες του κυπριακού Συντάγματος και τον εξισορροπητικό ρόλο που καλείται να διαδραματίσει. Είναι εξίσου γεγονός ότι το Ανώτατο Δικαστήριο που προέκυψε από τη σύμπτυξη των δύο δικαστηρίων (Ανώτατου Δικαστηρίου και Συνταγματικού Δικαστηρίου) ήταν από τα πιο ισχυρά δικαστήρια στον κόσμο. Οπωσδήποτε η κατάσταση έχει σε μεγάλο βαθμό απαμβλυνθεί με την πρόσφατη ευρεία τροποποίηση του δικαστικού συστήματος. (Νόμο 103(Ι)/2023).

Περί της 17ης Τροποποίησης του Συντάγματος) και τον εκ νέου διαχωρισμό των δικαστηρίων. Να σημειωθεί ότι για την δικαστική εξουσία υπάρχει η δικαστική ιεραρχία και η δευτεροβάθμια δικαιοδοσία που μετά την τροποποίηση ασκείται από το Εφετείο. Υπάρχει επί πλέον ο υπερεθνικός έλεγχος του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου και του Δικαστηρίου Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Γενικός Εισαγγελέας

Ο Γενικός Εισαγγελέας αποτελεί τον πιο ισχυρό αξιωματούχο του κράτους. Βρίσκεται στην κορυφή της ιεραρχικής πυραμίδας και ιστορικά υπερβαίνει τα όρια του Συντάγματος αφού προϋπήρχε από την περίοδο της αποικιοκρατίας. Στο Σύνταγμα ο θεσμός μεταφέρθηκε με τα βασικά χαρακτηριστικά του προηγούμενου καθεστώτος της υπερβολικής δηλαδή ισχύος, με την συσσώρευση πολλών και τεράστιας σημασίας αρμοδιοτήτων.

Κατά τον Κρίτωνα Τορναρίτη ο Γενικός Εισαγγελέας είναι «πολυειδούς φύσεως κρατικός λειτουργός». Σύμφωνα με το Σύνταγμα, ο Γενικός Εισαγγελέας προΐσταται της Νομικής Υπηρεσίας. Είναι ο νομικός σύμβουλος της Δημοκρατίας, του Προέδρου της Δημοκρατίας και του Υπουργικού Συμβουλίου.

Παράλληλα σύμφωνα με το άρθρο 113.2 του Συντάγματος έχει εξουσία κατά την κρίση του, προς το δημόσιο συμφέρον να κινεί, διεξάγει, επιλαμβάνεται και συνεχίζει ή διακόπτει οποιαδήποτε διαδικασία ή διατάσσει δίωξη εναντίον οποιουδήποτε προσώπου στη Δημοκρατία. Πρόκειται για τεράστιες εξουσίες που διευρύνονται και ενδυναμώνονται περισσότερο από το γεγονός ότι το μόνο κριτήριο που τίθεται είναι το «δημόσιο συμφέρον» για το οποίο αποφασίζει ο ίδιος. Ως προς τις ποινικές διώξεις ο Γενικός Εισαγγελέας έχει χαρακτηριστεί ως ο «απόλυτος άρχων» χάρις και στο ανέλεγκτο των ενεργειών του. Ο Γενικός Εισαγγελέας δεν είναι υποχρεωμένος να αιτιολογεί ακόμα και τις αποφάσεις για αναστολή ποινικής δίωξης (nolle prosequi). Η εξουσία του να καταχωρεί nolle prosequi δεν υπόκειται στον έλεγχο του Δικαστηρίου.

Ο πρώην Γενικός Εισαγγελέας της Δημοκρατίας Κώστας Κληρίδης είχα ταχθεί δημοσίως υπέρ της αιτιολόγησης της απόφασης για αναστολή ποινικής δίωξης και ως θέμα διαφάνειας. Η αιτιολογία αυτή, κατά τον ίδιο, θα πρέπει να κοινοποιείται στο Δικαστήριο και σε κάθε εμπλεκόμενο. Ο κ. Κληρίδης είχε υποστηρίξει ότι εξίσου πρέπει να αιτιολογείται και το πως εξυπηρετείται το δημόσιο συμφέρον με την λήψη της συγκεκριμένης απόφασης που θα πρέπει να εξηγείται πειστικά.

Άλλη σημαντική εξουσία του Γενικού Εισαγγελέα είναι η παρέμβαση του στη μείωση ποινής που έχει επιβληθεί σε καταδικασθέντα κατά την απονομή χάριτος αφού το σχετικό προνόμιο του Προέδρου της Δημοκρατίας μπορεί να ασκηθεί κατόπιν σύμφωνης γνώμης του Γενικού Εισαγγελέα (άρθρο 53.4 του Συντάγματος). Ο όγκος εξουσιών και αρμοδιοτήτων και το ανέλεγκτόν της άσκησης τους δεν συμβαδίζουν πάντα με τις αρχές του σύγχρονου δημοκρατικού κράτους. Καταλήγουν σε ένα σύστημα συγκεντρωτικό και αδιαφάνειας.

Τι μπορεί να γίνει

Στην απαντητική επιστολή του, ο κ. Κληρίδης σημειώνει πως, «κατά την άποψη μας υπάρχει σοβαρό περιθώριο παρέμβασης ώστε να υπάρξει η αναγκαία αποσυμφόρηση, λογοδοσία και διαφάνεια».

Και προσθέτει: «Μια ενδεχόμενη μεταρρύθμιση θα πρέπει να αφορά πρώτιστα στον διαχωρισμό του πολιτικού ρόλου το Γενικού Εισαγγελέα από εκείνο του Προϊσταμένου της Νομικής Υπηρεσίας. Με παράλληλη αναδιάρθρωση της Νομικής Υπηρεσίας ώστε να ανταποκρίνεται στους πολλούς ρόλους που σήμερα ανατίθενται στον Γενικό Εισαγγελέα. Ιδέες μπορούν να αναζητηθούν από τον τρόπο λειτουργίας του θεσμού σε άλλες χώρες».

Μάλιστα φέρνει ως παράδειγμα τη Βρετανία, που όπως αναφέρει, «είναι ειλημμένος και ο θεσμός, όπου οι ρόλοι είναι διακριτοί. Η ποινική διαδικασία υπάγεται σε ξεχωριστό Τμήμα καθώς και η νομική εκπροσώπηση του κράτους».

Την ίδια ώρα προτείνει τη μελέτη της ιδέας, «ενός συλλογικού συστήματος κατά το πρότυπο που λειτουργεί στις χώρες της Ηπειρωτικής Ευρώπης, όπως το Νομικό Συμβούλιο στην Ελλάδα που συγκροτείται από ανώτατα στελέχη της Νομικής Υπηρεσίας και έχει στις αρμοδιότητες του την δικαστική εκπροσώπηση του συμφέροντος του κράτους και γενικότερα την νομική υποστήριξη του».

Παράλληλα τάσσεται υπέρ της ύπαρξης προνοιών για τον έλεγχο και περιορισμό του χρονικού ορίου άσκησης των καθηκόντων του Γενικού Εισαγγελέα, ενώ τέλος εισηγείται τη σύσταση διαπανεπιστημιακής Επιτροπής για την μελέτη του θέματος και την υποβολή σχετικής πρότασης και για τους τρόπους υλοποίησης της.